قمصر سکونتگاهی است که به لحاظ موقعیت هندسی ،َ26 0 51 طول شرقی و َ45 0 33 عرض شمالی واقع شده است . این شهر با ارتفاع متوسط 1900 متر از سطح دریا هم چون كمربندي سبز با بازوهای متعدد در امتداد دره های کم شیب کوه های بخش مرکزی ایران ، تنیده شده است.
قمصر از نظر حدود جغرافیایی در محدوده سیاسی – اداری استان اصفهان بوده، و به لحاظ تقسیمات استانی ، زیر مجموعه شهرستان کاشان است .
قمصر به عنوان نقطه ی شهری و مرکزی بخش قمصر در دامنه های کوهستانی جنوب شهر کاشان است . بخش قمصر با 25 آبادی دارای سکنه ، شامل دو شهر است به نام های قمصر و جوشقان كامو و دهستانهاي قهرود و مسلم آباد و حسين آباد ، قزاآن و الزگ و كلوخ مي باشد .
قمصر در فاصله 30 کیلومتری کاشان و در فاصله 160 کیلومتری از شهر اصفهان – از مسیر جاده قهرود – قرار دارد و 180 كيلومتري اصفهان از طريق اتوبان تهران-كاشان- اصفهان قراردارد كه با عنايت به همت و حميت خير بزرگوار جناب آقاي منوچهري در ايجاد بزرگراه قمصر كاشان ، مسافران و گردشگران به سهولت و امنيت مي توانند به اين ملي شهر سفر كنند.
قمصر را در مباحث اقلیمی مي توان اينگونه بر شمرد :
میزان بارش قمصر ضمن اختلاف فاحش با بارندگی منطقه کاشان، حتی نسبت به سایر ایستگاه های کوهستانی ، از میانگین بالایی برخوردار است.
در مجموع به لحاظ اقلیمی ، در درون بافت باغ شهر ، زیر سایه درختان و کنار جوی های آب روان حتی شرایط مطلوب تری وجود دارد و در اثر رطوبت بالای نسبی هوا ، زمستانهای سرد ولی با سرمائی آرام و ملایم و تابستانهای معتدل ، شرایط آب و هوائی مطلوب و دلپذیری را در حاشیه کویر برای منطقه به ارمغان آورده که ممتازترین ویژگی این شهر محسوب می گردد، زیرا در تمام عرصه های تاریخی ، اقتصادی ، اجتماعی و فرهنگی به عنوان عنصری مثبت در توسعه شهر مطرح بوده است.
قمصر و خصوصیات کلی حوضه آبريز رودخانه قمصر
حوضه از ارتفاعات جنوبی شهر قمصر سرچشمه می گیرد. این ارتفاعات سرد و برف گیر بوده كه بلند ترین قله آن گرگش (قله رفیع)با ارتفاع 3588 متر ، (در ردیف کرکس) پایدارترین کانون آبی و منبع تغذیه کننده آبهای سطحی و زیرزمینی منطقه قمصر و مناطق اطراف مي باشد. رودخانه قمصر از ارتفاعات 300 متری جنوب جوره شروع شده ، با عبور از وسط قمصر در ارتفاعات 1100 متری به دشت کاشان و در نهایت به پایاب خود ، مسیله قم می ریزد.
در بین آبهای سطحی این حوضه ، مهمترین جریان آب سطحی رودخانه قمصراست که از یک سو در تمام ایام سال دائماً در جریان است، و از دیگر سو ، تغییرات دبی بسیار زیادی دارد که براساس تقسیم بندی تاریخی و ملکی ، که طبق حد متوسط آب دهی در فصل تابستان صورت گرفته (6 دانگ)،شامل 6 جوی است.
منابع آبهای زیرزمینی (قنات و چاه)
قنات
مطالعه درباره پراکنش جغرافیایی و تعداد قنوات دره سبز قمصر بیانگر نکات مهمی است دراین کانون آب گیر ، گستره فعالیت های ساکنان به اندازه ای بوده است که با وجود منابع زیاد آب منطقه و جمعیت کم ، بیش از92 رشته قنات کوچک و بزرگ حفر گردیده و تا حد امکان از منابع زیر زمینی قابل دسترس استفاده گردیده است. این قنوات از انتهایی ترین ، قسمت حوضه یعنی فرفهان و درلا در شمال، تا انتهای دره های مشرف به چشمه سربیشه و جوره رودخانه در جنوب قمصر گسترش دارد. در زمینه مشخصات کلی آن ها می توان گفت: طول این قنوات از چند متری شروع شده و بزرگترین آن ، قنات توت و سپس قنات جزاوند (بالا) که به بیش از 1100 متر می رسد و عمق چاه مادر آن نیز حداکثر 54 متر است.
چاه
سابقه بهره برداری از منابع آب زیر زمینی به شکل چاه درقمصر ،به دوران اخیر باز نمی گردد ، چاههای معدودی در گذشته وجود داشته ، که از حد مصرف شرب خانگی و عمق کم فراتر نمی رفته است. با ورود الکترو پمپ به منطق – خاصه از دهه پنجاه به بعد حفر چاهها ی مختلف عمیق و نیمه عمیق در تمام نقاط این دره کم وسعت افزایش روز افزون دارد. بر اساس مطالعات انجام شده ، بیش از 350 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق در سطح شهر حفر گردیده است. این روند فزاینده به نحوی است که اکنون ضمن گسترش تعداد چاه های نیمه عمیق ، برمیزان چاه های عمیق – که بیشتر سازمان دهی دولتی آن ها را حفر می کنند افزوده می شود. درپایان می توان گفت: بیش از 25 حلقه چاه عمیق و نیمه عمیق دولتی و خصوصی با دبی بالای 5 لیتر در ثانیه در سطح شهر، فعال هستند و بقیه نیز در سطحی کم تر این گونه اند. نتیجه چنین فرایندی کاهش حداکثر 20 متر سطح ایستابی آب های زیرزمینی در دو دهه اخیر و همچنین خشک شدن و یا افت شدید دبی اکثر قنوات منطقه است که تبعات آن روز به روز افزایش می یابد، به نحوی که در طرح جامع آب شهرستان ، این منطقه از نظر ایستابی ، بحرانی اعلام شده است.
براساس تقسیمات ساختمان زمین شناسی ایران ، محدوده زمین ساختی قمصر روی کمربند آتشفشانی – رسوبی ، یعنی قسمت غربی زون (zone ) ایران مرکزی واقع شده است. که در برخی از نوشته های جغرافیایی به عنوان رشته کوه های مرکزی ایران توصیف می شود. ویژگی اصلی این ارتفاعات حاکمیت سنگ ها ی آتشفشانی – رسوبی " دوره سنوزوئیک " به ویژه " ائوسن " است که بر روی سنگ های چین خورده قدیمی تر قرار گرفته ، و تعداد زیادی توده های نفوذی بزرگ و کوچک در دوران سوم این کوه ها را قطع کرده است.
وضعیت توپوگرافیک (ناهمواری ها)
در جنوب و جنوب غربی قمصر، مجموعه ارتفاعا ت3000 متری است که درنهایی ترین ارتفاعات آن – با حداقل 10 کیلومتر فاصله از شهر - ارتفاعات گرگش درکنار جوره با ارتفاع 3588 متر، است ، که به عنوان مرتفع ترین نقطه ارتفاعی منطقه کاشان معرفی می شود. مجموعه عظیم این توده های گرانیتی چون سدی ارتباط جنوب قمصر را با نواحی پیرامون کامو- جوشقا ن و امکان ایجاد راه عبوری را از قمصر سلب کرده است . البته نباید فراموش کرد که در آب و هوا ی منطقه تأثیرات مثبت زیادی داشته است.
در قسمت غرب شهر قمصر نیز مجموعه کوه های اسبی (3120 متر)، در شرق میدان و کوه سم با ارتفاع 2570 متر ، در شمال شهر کوه اشک با ارتفاع 2230 متر ، گسترده وار ، شکل گرفته و عامل مسدود کننده بین شهر با دشت کاشان است. در قسمت های شرقی نیز کوه های لارفات با ارتفاع 2370 متر شهر را محدود ساخته است. در بین این مجموعه کوهستانی که همچون دیواری دور تا دور شهر را احاطه کرده است ، دره جنوبی – شمالی ، که محور اصلی شیب داخل شهر و مسیر رودخانه را تشکیل می دهد، قرار دارد که از پای کوههای گرگش شروع شده ، با عبور از داخل شهر از طریق دره تنگ و متعددی به این جریان اصلی منتهی می شود. درنتیجه درابتدای تکوین، شهر بر پادگانه های آن جوانه زده ، در طی زمان رشد کرده است.
بافت شهر در همین سطح (1700-2000 ) و با ارتفاع متوسط 1900 متر، در طول زمان به شکل ستاره ای با تبعیت از این توپوگرافی بر آبرفت های کم شیب ، درون دره ها تنیده در نهایت با برخورد به دامنه های پرشیب متوقف گردیده است. در مجموع در چنین فضایی به غیر از مدخل ورودی شهر ، هر گونه ارتباط با فضای خارج از شهر سلب شده است.
درباره آثار مثبت این کوهستان ها باید گفت : ناهمواری ها ، آب و هوای کوهستانی و ریزشهای به نسبت زیاد برف و باران ، از سویی تبخیر و حرارت کمتر، اعتدال بی نظیر آب و هوایی را برای قمصر به ارمغان آورده است ؛ به گونه ای که با تغذیه و تأمین آب های سطحی و زیرزمینی کافی ، امکان حیات و فعالیت مطلوب را برای ساکنان خود فراهم ساخته و به طور تاریخی علت پی ریزی شهر قمصر است.
زبان و لهجه
ساكنان قمصر اساساً زبان فارسي است. البته در بيان مطالب و نحوه تلفظ لغات و به كاربردن صداي حروف (كسر و فتح و ضم) تفاوت هايي ديده مي شود كه اين خود متأثر از رواج و نفوذ گويش مشهور مردم كاشان است. از ديدگاه زبان شناسي علمي نيز زبان ساكنان قمصر را بايد فارسي ، ولي با گويش كاشاني نام نهاد . از حيث زبان شناسي تاريخي ، زبان و گويش ساكنان برخي از روستاهاي بخش قمصر نظير قهرود كاملاً با زبان فارسي امروزي متفاوت است و به طور كلي به علت در حاشيه ماندن اين روستا از تحولات تاريخي و دگرگوني هاي فرهنگي و روحيه مقاومت و پايداري در برابر تجدد زبان كنوني ساكنان اين روستا زبان پهلوي ساساني است و بطور كامل رواج دارد. در پايان خاطر نشا ن مي شود كه در محاوره معمول ساكنان قمصر ، الفاظ، لغات خاص و غير مرسوم و نامأنوس زيادي به كارمي رود كه تعداد آنها اندك نيست و اين در جاي خود نيازمند معرفي اساسي است .
تعيين محدوده محلات و معرفي ويژگيهاي آن ها
محلات شهر قمصر به علت جدايي از يكديگر در طول زمان ، تمام عناصرعمومي و اجتماعي لازم را در خود پرورانيده اند؛ به نحوي كه هر محله داراي مساجد و تكاياي بزرگ و منظم ، حمام، آب انبار، مدرسه ابتدايي، مراكزتجاري و ...است. و در اينجا ليست بعضي از محله هاي شهر قمصر را نام مي بريم: بالا، بن رود، پائين، سادات، سردشت، سررود، فرفهان، مازگان و ميان ده.
آثار تاريخي
قمصر در هزار توي تاريخ خود ناگفته هايي چنان گنجينه هاي گرانبها دارد كه تاكنون بر اثر عوامل گوناگون مهجور و ناشناخته مانده است. آواي قمصر بر آن است از اين شماره به مساعدت محققين و دانشجويان به اين مهم پرداخته و ديوان گذشته را در برابر ديدگانتان ورق زند.
در 5 كيلومتري شمال قمصر و 30 كيلومتري جنوب كاشان، در تنگناي رودخانه قمصر به طرف جلگه كاشان سدي موسوم به سد قمصر ساخته شده است.
تاريخ ساخت سد را به دوره سلطان جلال الدين ملكشاه سلجوقي (485-465 ه-ق) نسبت داده اند. با توجه به شباهتهاي بسياري كه ميان طرح و معماري ساختمان فعلي سد قمصر با سد قهرود وجود دارد اين نتيجه حاصل مي شود كه سد مربوط به ملكشاه سلجوقي به مرور زمان تخريب گرديده و مجدداً در دوره صفويه (شاه عباس اول) سد فعلي برروي شالوده سد باقي مانده از سد دوره سلجوقي احداث شده است.
ديوار سد در عمق دره در حدود 40 متر طول و در سطح فوقاني در حدود 80 متر طول و 22 متر ارتفاع دارد. ضخامت ديواره سد ظاهراً در مرحله اول ساخت حدود 14 متر بوده كه بعداً به حدود 26 متر افزايش يافته است . مصالح مورد استفاده در سد سنگ و ملات ساروج مي باشد. ديواره اصلي سد در قسمت زير آب و در وسط داراي جزر پشتيباني محكمي بوده ، كه ديواره را در مقابل فشار وارده از طرف مخزن حمايت مي كرده است . ظاهراً اين جزر كافي نبوده و مجدداً در قسمت زير آب و به فاصله 5/12 متري ديواره اصلي ، ديواره ديگري به ضخامت 3 تا 4 متر كشيده شده است . سپس فاصله بين آن دو را با سنگ و ملات پر نموده اند . در حاشيه شرقي سد، رأس بقاياي آب گذاري باقي مانده كه ظاهراً آب اضافي و طغياني سد از طريق آن خارج مي گرديده است . معمار سد جهت تنظيم بموقع آب پشت سد و جلوگيري از فشار وارده بر ديواره آبگير از طريق آن خارج مي گرديده است . معمار سد جهت تنظيم به موقع آب پشت سد و جلوگيري از فشار وارده بر ديواره آبگير (مخزن) اقدام به ساخت دو دريچه برجي شكل به فاصله حدود 20 متر از يكديگر بر روي ديواره سد نموده است.
اين دو دريچه يكي سالم و ديگري تخريب شده است. دريچه هاي برجي شكل سد از نظر طرح و ساختمان قابل قياس با اين دريچه برجي شكل سد قهرود مي باشد. بدين صورت كه داخل هر برج به صورت دو لوله استوانه اي متداخل در هم ساخته شده و دور تا دور لوله داخلي ، راه پله مارپيچ قرار گرفته كه از طريق آن به دريچه خروجي آب دسترسي پيدا مي كرده اند. وظيفه لوله خارجي علاوه بر تأمين روشنايي براي راه پله مارپيچ ، جلوگيري از تخريب برج بوسيله جريان آب بوده است ، زيرا زماني كه آب با فشار زياد در داخل تونل جريان مي يافته و نيروي مكندگي دريچه خروجي آب نيز بالا بوده ، اين استوانه بوسيله مرتبط ساختن قسمت داخلي تونل با هواي خارجي مانع از اثر تخريب جريان آب مي شده است. در مواقع نياز به آب سد ، تخته هاي دريچه خروجي آب را بوسيله ديلمي كه به طنابي محكم متصل بوده و به اندازه دلخواه بال كشيده و آب را در تونل به جريان مي انداخته اند شديد و مخرب از رسوب گل و لاي سيلاب تابستاني سال 1335 شمسي انباشته مي شود.