نائين يکي از شهرهاي استان اصفهان در مرکز ايران است. اين شهر مرکز شهرستان نائين محسوب مي‌شود. اين شهر در منطقه دشت کوير قرار گرفته‌است و آب و هوايي خشک و کويري دارد.
نائين شهري کوچک و قديمي است که در گذشته وسيع و آباد بوده است. قدمت آن را ميتوان از بناي بزرگ و کهن نارين قلعه يا نارنج قلعه دريافت. مسجد جامع نائين از لحاظ قدمت دومين مسجد پابرجا در ايران است.
علاوه بر زبان فارسي، بسياري از مردم محلي به گويش نائيني هم صحبت ميکنند که گويشي از زبان‌هاي ايراني مرکزي است.
فرش نائين شهرت جهاني دارد.
نام
درباره نام نائين سخنان بسيار گفته‌اند که همگي سست و بي‌اساس‌اند. از جمله اين که گفته‌اند نام نائين از گياهي باتلاقي به نام «ني» برگرفته شده، يا يهودياني که از اورشليم به مشرق زمين کوچانده شدند، اين شهر را به ياد موطن خويش بنا کرده و بدين نام خوانده‌اند و... وليکن آنچه مسلم است عناويني چون «شهر مساجد»، «قصبه طيبه»، «مدينه العرفا» و... که براي نائين برشمرده شده نشان دهنده اهميت اين شهر در دوره‌هاي مختلف تاريخ بوده‌است.نائين را با القاب و عناويين مختلفي مانند قصبه طيبه، دارالعرفان و مدينه العرفا ياد کرده‌اند.
جغرافياي نائين
نائين شهري کويري‌ست و در زميني صاف و هموار قرار گرفته‌است. ارتفاع نائين از سطح دريا 1580 متر، عرض جغرافيايي آن 32 درجه شمالي و طول آن 52 درجه شرقي است.
کوهسارهاي آن هيچکدام از 18 کيلومتر نزديک تر نيستند. کوههاي سمت شمال رشته‌اي است به نام کوه سرخه که دنباله آن به رشته‌اي به نام بيد کوه منتهي مي‌شود. در سمت جنوب غربي رشته‌اي به نام کوه سره با ارتفاع 2330 متر از سطح دريا مرتفع ترين کوههاي اطراف نائين است. رشته کوه سارو نيز در سمت جنوب غربي نائين قرار دارد که به رشته‌هاي ((پرويز)) و ((بنويد)) در جنوب نائين مي‌پيوندد.
تاريخ
تاريخ بناي اوليه شهر نائين به دوران قبل از اسلام باز مي‌گردد. صحت اين مدعا را علاوه بر نوشته‌هاي مورخين و جغرافيا نويسان قديم، گويش محلي خاص مردم نائين تقويت مي‌کند. اين گويش هنوز نيز متداول و مرسوم است. مولف کتاب مسالک و ممالک فارس را ايالت قديمي ايران و محل تشکيلات دولت هخامنشي ذکر مي‌کند که دوره ساسانيان و پس از اسلام به پنج ولايت يا استان تقسيم مي‌شده‌است. که هر قسمت «کوره» ناميده مي‌شد. در دوره‌هاي ساساني و پس از استقرار اسلام، شهر نائين جزء يکي از اين کوره‌ها به شمار مي‌آمد. بيشتر پژوهشگراني که درباره نائين بررسي و تحقيق کرده‌اند به آبادي و آباداني آن در ادوار قبل از اسلام اشاره کرده‌اند. اما در مقدمه کتاب تذکره سخنوران نائين شهر نائين شهرکي کاروان انداز معرفي شده که قافله‌ها براي استراحت و فراهم ساختن زاد سفر در آن بار مي‌انداخته‌اند. ساربانان نيز شتران خود را در نائين هنارگيري مي‌کرده‌اند. به هرحال، با مراجعه به منابع مختلف مي‌بينيم نائين در قبل از اسلام مرکز اداري و خدماتي بخشي از ناحيه يزد بود.
بااستقرار اسلام، در بيشتر شهرهاي ايران و ورود اين آيين به نائين، شهر نائين موقعيت خود را همچون گذشته حفظ کرد. يکي از نويسندگاني که در قرن چهارم هجري کتاب خود را تأليف کرده‌است نائين را شهري آباد و پرجمعيت ذکر مي‌کند.
در قرن پنجم هجري، شهر نائين مانند ديگر شهرهاي نزديک به اصفهان مورد توجه قرار گرفت. در نيمه اول اين قرن ناصر خسرو، در سفر مشهورش از نائين عبور کرد و به اين شهر اشاره نمود. در سفرنامه ناصر خسرو درباره اوضاع اجتماعي نائين مطلب تازه‌اي ارائه نشده‌است، همانگونه که ياقوت حموي نيز تنها به نقل قولي از اصطخري اکتفا کرده‌است.
در دوران مغول، با روي کار آمدن ايلخانان و حکومت غازان و سلطان محمد اولجايتو که پس از درآمدن به دين اسلام به لقب «خدا بنده» ملقب شد در نائين نيز تحولاتي به وقوع پيوست. در دوران حکومت اين دو ايلخان که با وزارت خواجه رشيدالدين فضل‌الله همداني مقارن است اصلاحات اساسي در اکثر شهرهاي ايران به وجود آمد. در اين دوران آثار مهم و با ارزشي مانند مسجد بابا عبدالله، عمارت امامزاده سلطان سيدعلي و مناره مسجد جامع در نائين ساخته شد.
در نيمه اول قرن هشتم هجري، ملک اشرف پس از شکست از شيخ ابواسحاق اينجو در شيراز و فرار به يزد، بيشتر آبادي‌ها و شهرهاي يزد را خراب کرد و به نائين رسيد. در جنگي که در سال 744 هجري در نائين بين او و امير مبارزالدين از امراي آل مظفر به وقوع پيوست ملک اشرف شکست خورد. اين جنگ باعث خرابي نائين شد و خلقي عظيم کشته شدند.
در اواخر قرن هشتم هجري، در روزگاري که اميرتيمور خود را براي حمله به شهرهاي مرکزي ايران آماده مي‌کرد بارديگر نائين گرفتار درگيري شاه منصور و شاه يحيي مظفري شد. در سال793 بين اين دو برادر جنگي درگرفت که بيشتر روستاها و قصبات بين اصفهان و يزد و کرمان تخريب شدند. نائين نيز آسيب فراوان ديد.
در قرن نهم نيز جنگ و کشتارهائي بين خاندان‌هاي آق قويونلو و قراقريونلو بوقوع پيوست. نائين بر سر راه شهرهاي مهم، مورد نزاع واقع شده بود بنابراين در اين درگيري نيز از آسيب و تخريب‌ها در امان نماند. اما در همين سالها، دولت شاه سمرقندي در تذکره‌اي که به نام خود اوست و در سال892 هجري تاليف کرده نائين را «قصبه‌اي خوش آب و هوا» معرفي مي‌کند که «بعضي محصولات آن بي نظير است».
در اوائل قرن دهم، بار ديگر جنگي عظيم بين سران اق قويونلو به وقوع پيوست. محل اين نبرد نيز حوالي نائين بود. به نوشته کتاب احسن التواريخ اين جنگ باعث شد تا محمد ميرزا آق قويونلو بر فارس استيلا يابد.
در دوران حکومت ترکمانان اق قويونلو ونيزيان از نائين عبور کردند اما گزارش سفر آنها نکته مهمي از اوضاع نائين را به دست نمي‌دهد.
در دوران حکمراني ايلخانان نائين از اصلاحات و تحولي که در بسياري از شهرهاي ايران آغاز شده بود بي بهر ه نماند. رونق اقتصادي دوره مغول نائين را که در کنار شاهراه خليج فارس و ري و سلطانيه قرار گرفته بود به صورت شهري پر جمعيت و آباد درآورد. در اين زمان، و بخصوص در عصر حکومت غازان و سلطان محمد اولجايتو و وزارت خواجه رشيدالدين فضل‌الله در نائين آثار با ارزشي ساخته شد. برخي از اين آثار در عداد بناهاي کم نظير به شمار مي‌روند و نمايانگر پيشرفت معماري اسلامي ايراني آن عصر مي‌باشند. اين رونق و پيشرفت نسبي علاوه بر آن که باعث احداث مساجد و بناهاي متعددي گرديد اقوام و خانواده‌هاي مختلفي را نيز از ديگر شهرهاي ايران به نائين سرازير کرد. از جمله اين اقوام، عده‌اي از اميرزادگان و امراء مغول بودند که به همراه خانواده‌ها و اقوام و ملازمين خود به نائين آمدند و در اين شهر و روستاها و قصبات اطراف آن ساکن شدند.
در اوايل قرن دهم ه. ق سران آق قويونلو در حوالي نائين با يکديگر به ستيز برخاستند که از رهگذر اين جدال‌ها، شهر پريشان شد و ويراني بسيار ديد. در دوره صوفيان نائين رونق يافت. در اين دوره، باروي شهر مرمت شد و بناهاي جديدي در آن احداث گشت. در سال 1000ه.ق هنگامي که اصفهان به پايتختي ايران برگزيده شد نائين که در زماني تابع يزد بود، در محدوده اداري اصفهان جاي گرفت. از وقايع مهم دوران صفويه در نائين دعواي نعتي و حيدري بود که اين اختلاف‌ها در عصر مشروطيت هم ادامه يافت. با سقوط اصفهان به دست افغان‌ها (در سال 135 ه.ق) شهر نائين که بر سر را ه سربازان مهاجم قرارداشت، بسيار آسيب ديد ولي بر اثر مقاومت مردم نائين، شهر به دست افغان‌ها نيافتاد، در اين زمان گروهي از سادات طباطبايي ساکن اصفهان و زواره به نائين کوچ نمود.
در دوره قاجار نائين مورد بي‌مهري پادشاهان وقت قرار گرفت. در اين دوره نائين سخت آشفته و ناامن گشت زيرا در اين زمان نائين يا صحنه جنگ شيخي‌ها و «بالاسري»ها و يا ميدان نزاع‌هاي حيدري و نعتي بود که در دوره صوفيان در تمام شهرهاي ايران آغاز گشته و دامن زده مي‌شد و همچنين محل تاخت و تاز ياغياني همچون نايب حسين کاشي بود.
در سال 1327 شمسي نائين رسماً شهرستان اعلام شد و بخشداري آن به فرمانداري تبديل گشت. از نائين مردان بزرگ و نامداري برخاسته که هر يک در علوم و فنون مختلف جايگاهي بس بلند يافته‌اند و از اين رهگذر نائين بخصوص در تاريخ يکصد ساله اخير ايران نقش بسيار زيادي داشته‌است. از اين رو همواره براي اين منطقه منزلتي بيش از يک شهرستان معمولي قائل بوده‌اند.
از نائين مردان بزرگ و نامداري برخاسته که هريک در علوم و فنون مختلف جايگاهي بس بلند يافته‌اند و از اين رهگذر نائين بخصوص در تاريخ يکصد ساله اخير ايران نقش بسيار زيادي داشته‌است. از اين رو همواره براي اين منطقه منزلتي بيش از يک شهرستان معمولي قائل بوده‌اند چنانچه بر اثر خاندان پيرنيا حتي در قانون اساسي پس از مشروطه اين شهر ر ا از شرط حد نساب نفوس براي بر خوداري نماينده‌اي مستقل در مجلس شوراي ملي معاف کرده بودند. يکي از فرزندان بزرگ اين سرزمين دکتر حسين فاطمي است که در نهضت ملي شدن نفت تا آخرين نفس پايمردي کرد و به دکتر مصدق وفادار ماند و جان و سر را در راه آزاديخواهي فدا کرد.
معماري و بافت شهري
بافت شهري قديم نائين با تاثير پذيري از عواملي مانند محيط طبيعي، آب و هوا، نيازهاي شهر، لزوم امنيت شهر در برابر تهاجم بيگانگان طراحي شده و به طور کلي داراي معماري بسته و درونگرا است. عموم فضاي معماري و آثار تاريخي در ترکيبي متراکم در کنار يکديگر و متصل به هم استقرار يافته‌اند. طراحي شهر به گونه‌اي بوده‌است که فضاي مسکوني بدون آن که از نظر کاربردي دچار اشکال شوند در کنار عناصر شهري مانند مسجد جامع و دارا لحکومه و بازار و حسينيه و مدرسه و حمام مستقر شده‌است.
بافت قديم نائين از هفت محله تشکيل شده‌است. اين محلات که هر يک حسينيه‌هايي دارد عبارتند از:محله چهل دختران
پنجاهه
نو گاباد يا نو آباد
باب المسجد يا در مسجد
سراي نو
کوي سنگ يا گودالو
محله کلوان
امروز نائين به دو قسمت نائين جديد و قديم تقسيم مي‌شود. اکثر مردم خانه‌هاي قديمي را خراب کرده و به قسمت نوساز شهر نقل مکان کرده‌اند.
چشم انداز محله محمديه از جذاب‌ترين مناطق بخش مرکزي نائين است. اين محله به خاطر موقعيت و نماي زيبا مورد توجه گردشگران است. در مرکز اين محله تپه‌اي قرار گرفته که بر بالاي آن قلعه زيباي آشورگاه ساخته شده‌است. در پايان تپه کارگاه عبا بافي در دل زمين کنده شده‌اند. مردم محل اين کارگاه را «سرداب» مي‌نامند. محله محمديه داراي سبط‌هاي متعدد و گذرها و گنبدهاي زيبا و بناهاي تاريخي بسيار است.
بازار نائين
بازار شهر نائين به صورت خطي مستقيم از دروازه چهل دختران شروع مي‌شود وبه مسجد خواجه ختم مي‌شود طول اين بازار در حدود340 متر است. همه مراکز محلات (حسينيه‌ها) با کوچه هاي فرعي و اصلي به آن مربوط مي‌شوند. در امتداد راسته بازار دو چار سو وجود دارند که محل تقاطع بازار با دو معبر هستند. بازار نائين تا چند سال پيش دائربود ودر آن فعاليتهاي بازرگاني انجام مي‌شد اما درحال حاضر به علت انتقال مغازه‌ها به خيابان تقريبا حالت نيمه متروک درآمده‌است بازار نائين دکان‌هاي با طرح‌هاي متفاوت دارد. راسته بازار مسقف است که قسمتي از سقف آن چند سال قبل فرو ريخت. اخيراً سازمانهاي مسؤل قسمتهاي بازار را مرمت کرده‌اند. بازار ناييين در دوره ايلخانان بيش از هر زمان ديگر توسعه يافت. ورودي بازار يکي از مهم‌ترين دروازه‌ها شهر محسوب مي‌شده است. اين مجموعه داراي دو کاروانسرا نيز هست. سقف اين بازار گنبدي و طاق ضربي است که نورگيرهايي دايره‌اي شکل در وسط طاق‌هاي آن پيش‌بيني شده‌است. به طور کلي بازار نائين يکي از آثار زيبا و قابل توجه شهر نائين بشمار مي‌رود، زيرا چند اثر مهم شهر مانند مسجد شيخ مغربي و مسجد خواجه و حسينيه چهل دختران درآن واقع شده‌اند.
مصلي
از ديگرآثار جالب و قابل توجه نائين ساختمان مصلا است که تا چند سال پيش باغ وسيع و مشجر آن تفرجگاه مردم درايام تعطيل بوده‌است و بقعه داخل آن نيز زيارتگاه نائيني‌ها بشمار مي‌رفت گنبد زيباي مصلي روبه روي گنبد امامزاده سلطان سيد علي واقع شده و خياباني اين دو محل بهم ارتباط مي‌دهد. عمارت مصلي مدفن سيد نوربخشي بزرگ سلسله نوربخشيه‌است مزار اين عارف مشهور روبروي درب ورودي باغ مصلي قرار گرفته و سنگ مرمري با تاريخ 953 هجري بر مزار او نصب شده‌است. در وسط باغ مصلي مقبرهاي به صورت هشت گوش با اتاقهاي قرينه وبه صورت چهار ايوانه واقع شده که گنبد بسيار زيبايي از کاشي به رنگ آبي بر روي آن خودنمائي مي‌کند. در زير اين گنبد آرامگاه حاج عبدالوهاب نائيني فرزند حاج عبدالقيوم واقع شده که در سال 1212هجري در اين محل درگذشته‌است. مزار ديگري متعلق به مرحوم حاج محمد حسن آذربايجاني است که درسال1250 هجري در گذشته و دراين محل به خاک سپرده شده‌است. در مورد چگونگي احداث اين بنا نيز برخي از منابع نوشته‌اند در سفري که محمد ميرزاي قاجار به عنوان فرزند وليعهد از کرمان به تهران مي‌رفت در اين محل ميهمان مرحوم حاج محمد حسن شد و وي سلطنت اورا پيش بيني کرد چون گفته‌هاي او مقرون به حقيقت مي‌شود محمد شاه براي سپاس از او دستور مي‌دهد اين بقعه را بر مزاراو بسازند. مساحت باغ مصلي 18جريب است و دور تا دور آن به صورت غلام گردش مي‌باشد درضلع غربي مصلي آب انبار بزرگي که در نوع خود بسيار جالب توجه‌است. از ديگر زيبائي‌هاي اين عمارت وجود دو بادگير است که در تابستانها باعث سردي و گوارائي آب اين آب انبار مي‌شود. ورودي مصلي وعمارت مصلي بصورت دو طبقه‌است. عمارت مصلي نائين در آبانماه 1365 به شماره 1719 در فهرست آثار ملي به ثبت رسيده‌است.