شهر نَطَنز، مرکز شهرستان نطنز، از شهرهاي تاريخي و مرکزي ايران است که در استان اصفهان و در ميانه راه کاشان به اصفهان در دامنه کوهستان کرکس قرار دارد.
جغرافيا:
در تقسيمات رسمي کشوري، نطنز مرکز شهرستان نطنز است. ارتفاع شهر نطنز از دريا 1600 متر است. نطنز داراي آب وهواي معتدل کوهپايه‌اي است.
تاريخ، مردم و فرهنگ:
سمعاني در کتاب «انساب» همانند ياقوت در کتاب معجم البلدان، نطنز را «بليده» يعني شهر کوچکي از توابع اصفهان خوانده‌است.
زبان : زبان مردم نطنز يکي از گويشهاي کهن زبانهاي ايراني است، ولي در روستاهاي نطنز و بخش‌هاي مختلف آن شاهد هستيم که مردم در تلفظ کلمات و بيان جملات هر کدام بنحوي کش و قوس‌هاي خاصي در تلفظ کلمات مي‌دهند.
مراسم: پنجشنبه بازار که از اعصار گذشته در قصبه مرکزي نطنز برگزار مي شده، محلي بوده براي دادوستد که اين سنت تا به امروز کماکان ادامه داشته، که مي‌توان زيبائي خاصي را از حضور روستائيان مشاهده نمود.ديگر مراسم مرسوم در نطنز همان مراسمهاي رايج در ايران بوده منتها با يک ويژگيهاي خاص مثلاً بيشتر در گذشته مراسم عروسي در روستاها برگزار مي‌گرديد با يک شوروحال خاصي بود بطوريکه چند روز طول مي کشيد مانند مراسم حنابندان، طبق کشي و...، مراسم مذهبي مانند بلندکردن نخل در روز عاشورا و دور چرخاندن آن مي‌باشد که همچو ديگر نقاط است و از ديگر مراسم رفتن به زيارت امامزادگان و اهل قبور در شبهاي «برات» است که به شب نيمه شعبان گفته مي‌شود يعني در بعدازظهر روز چهاردهم ماه شعبان اهالي بر سر قبور رفتگان خود خيرات و نذورات گذاشته.
لباس : در مورد لباس مردم نطنز بايد گفت که امروزه بجز ابيانه (آخرين روستاي واقع در رودخانه برزرود)که بخش عمده‌اي از فرهنگ گذشته خود را هنوز حفظ داشته، ديگر نقاط به صورت معمول است.
صنايع دستي : يکي از صنايع موجود در مرکز نطنز چيني آن است که هنوز به روش دستي توليد مي‌گردد، همچنين يکي ديگر از مشاغل گذشته نطنز حلاجي يا همان پارچه بافي ست، که هنوز بعضي از اين دستگاه‌هاي قديمي موجود مي‌باشد. ريسندگي و قالي بافي يکي ديگر از کارهاي دستي مناطق نطنز است که دومي يعني قالي بافي آن هنور در روستاها رايج بوده و توليدات آن به بازار فرش کاشان گسيل مي‌گردد، شيلونگري يکي از کارهاي قديمي موجود در بازار نطنز بوده. بازار شهر نطنز شامل دو قسمت مي‌باشد که محله قديمي آن که به پشت بازار معروف است روزگاري بازار قصبه مرکزي نطنز بوده، که در آن آهنگري، شيلونگري(قفل سازي)، نجاري و خراطي از کارهاي متداول آن عصر بوده، که تا چند سالي پيش پيرمردهاي بازمانده از آن دوران هم چنان در آن کار مي‌کردند.
تحفه نطنز:
تحفه نطنز در فرهنگ عامه کنايه از نمونه‌اي نادر و کمياب است که مي‌تواند در مورد هر شخص يا هر شيء مصداق پيدا کند، اما قريب به اتفاق سالخوردگان و راويان تاريخ و فرهنگ اجتماعي و ادبيات نطنز براين عقيده‌اند که تحفه نطنز به نوعي محصول خشکبار اطلاق مي‌شود که متشکل از ميوه‌اي به نام الگ(از خانواده هلو است که بسيار شيرين است و فقط در آبادي‌هاي نطنز به دست مي‌آيد) و مغزگردوي آسياب شده و خاک قند است که در اصطلاح محلي به آن «جوزقند» مي‌گويند و برخي به آن گرد دارچين و هل نيز اضافه مي‌کنند. اما بسياري ديگر از مردم «گلابي» را تحفه نطنز مي‌دانند، چرا که «گلابي» نطنز از نظر طعم و مزه در نوع خود بي نظير است و اين بخاطر ترکيبات خاک و آب و هواي ويژه نطنز است، چرا که نهال‌هاي گلابي نطنز را در مناطق ديگر تکثير کرده‌اند، اما محصول آنها چنين کيفيتي ندارد...
به طور کلي آب و خاک و هواي مساعد خطه نطنز، به گونه اي ست که شرايط براي رويش و توليد بهترين نوع محصولات کشاورزي زميني و باغي را فراهم کرده و در يک کلام مي‌توان گفت، تمامي محصولات گياهي نطنز جنبه «تحفه» دارند و اين در شرايطي است که به دليل نبودن صنايع تبديلي در اين شهرستان هر سال مقدار زيادي از اين محصولات از بين مي‌روند.
جاذبه‌هاي تاريخي:
آتشکده: اين آتشکده بنايي از عهد ساساني است که در حوالي مسجد جمعه (جامع) و در ميان باغي قرار دارد. ارتفاع اين بنا از سطح زمين به 2 متر مي‌رسد. آثار کمي از اين بنا که شباهت بسيار کاملي به بناهاي دوران ساساني دارد، شامل چهارستون از هفت ستون اوليه و يک اتاق از چهار اتاق آن بجا مانده و بقيه فروريخته‌است. دو طاقچه از چهار طاقچه‌اي که سطح مربع بنا را به تاق فوقاني گنبد متصل مي‌کند هنوز باقي است. ابعاد هر يک از اضلاع خارجي بنا 35 /11 متر بود، و ضلع داخل بنا 7 متر طول درد. دهانه هر تاق 5/69 متر است. اصل بنا با سنگ لاشه و پوششي از گچ ساخته شده‌است.
مسجد جمعه (جامع): مسجد جمعه يا مسجد جامع نطنز مجموعه‌اي از چندين بنا است که اين بناها در دوران الجايتو خدابنده و پسرش ابوسعيد بهادرخان به ترتيب زير ساخته شده‌است: - مسجد بين سالهاي 704 تا 709 هجري. - بقعه شيخ عبدالصمد به سال 707 هجري. - ايوان جلوخان خانقاه در سال 716 و 817 هجري. - مناره که تاريخ پايان بناي آن سال 725 هجري نوشته شده‌است. يکي از مورخان به نام «آندره گدار» درباره بناي مسجد جمعه نطنز که از نظر سبک معماري در نوع خود کم نظير است و نشانه‌هايي از معماري چند دوره را در خود حفظ کرده‌است، مي‌نويسد: «مسجد که نسبتاً از خرابي محفوظ مانده مرکب است از يک شبستان هشت ضلعي گنبددار مشرف برصحني که چهار ايوان دارد. اضلاع صحن را دهليزها و نمازخانه‌هاي مختلف به هم متصل مي‌سازد. اين مسجد از سمت شمال و مشرق و جنوب محدود است به کوچه باريکي که چون به مدخل بزرگ مسجد و مقابل مناره و درگاه خانقاه مي‌رسد، وسعت يافته مبدل به ميدان کوچکي مي‌شود. در سمت غرب ويرانه خانقاه ديده مي‌شود، مسجد 3 مدخل دارد، يک مدخل جنوبي و دو مدخل شمالي، مدخل‌هاي سمت شمال هم سطح حياط هستند، ولي مدخل جنوبي دهليزي است که با 12 پله بلند به کف راهرو مسجد مي‌رسد...» از نقاط ديدني مسجد، مکاني در ميان صحن مسجد است که با چند پله به کانال قنات آبي مي‌رسد که از زيربناي مسجد عبور مي‌کند. اصل بناي مسجد با آجر و ملات ساخته و با آهک پوشيده شده‌است. برپهنه چندين کتيبه و سنگ نبشته در گوشه و کنار مسجد، تاريخ تعميرات، بانيان، معماران و استادان مجرب و مشهوري که در مرمت و بازسازي اين مسجد فعاليت داشته اند؛ به خوبي عنوان شده‌است.
بقعه شيخ عبدالصمد نطنزي: بناي اين بقعه با مسجد جمعه چنان مربوط و متصل است که به نظر مي‌رسد مقارن يکديگر يعني در سال 707 هجري ساخته شده‌اند. محور اصلي بقعه و محراب آن که با محور مسجد نزديک به 10 درجه انحراف دارد و نيز موقعيت راهرو، مقبره و دهليز مسجد دليل ديگري است برآن که هر دو بنا در يک زمان ساخته شده‌اند. گنبد اين بقعه هرمي شکل و هشت ضلعي است. براساس لوحه‌اي در بقعه شيخ عبدالصمد، ساخت اين بقعه به اسماعيل بناي اصفهاني نسبت داده شده‌است. در راهرو مشترک مسجد و مقبره شيخ عبدالصمد سردر مخصوصي براي خانقاه ساخته شده که کتيبه آجري آن به خط ثلث برجسته به خوبي قابل خواندن است. برضريح چوبي روي آرامگاه شيخ عبدالصمد نيز کتيبه‌اي به خط ثلث به چشم مي‌خورد با اين مضمون «عمل استاد حسين بن استاد اسماعيل سرشگي النطنزي في تاريخ نه اربع و سنين و الف سنه 1064 کتيبه عبداللطيف.» و بر لوح سنگي روي قبر شيخ چنين حکاکي شده‌است: «هذا الغفور الرحيم الرحمن اللهم صل علي النبي و الولي و الحسن و الحسين و العباد و الباقر و الصادق و الجعفر و الکاظم الموسي و الرضا و التقي و النقي و العسگري و الحجته القائم محمدالمهدي الغازي صاحب الزمان(عج)» همت مصروف داشت عصمت پناه صالحه خديجه سلطان بنت شمس طلا در سنه 1045 و اين اثر خير از او باقي ماند. گفتني است؛ قسمتي از بالاي محراب آرامگاه شيخ عبدالصمد هم اکنون در موزه ويکتوريا و آلبرت لندن نگهداري مي‌شود. قسمت‌هايي از اين محراب در اواخر قرن گذشته به سرقت رفته بود.
رباط شاه عباس: اين رباط در عهد شاه عباس اول توسط ميرابوالمعالي برزرودي يکي از امراي مقرب دربار (وزير حضور و مجلس نويس شاه) ساخته شده و داراي جلوخان و سردري با کتيبه سنگ شيشه‌اي به خط ثلث زيبايي است که متأسفانه قسمتي از آن تخريب و ربوده شده و آنچه باقي مانده به لحاظ ديواره سازي در مدخل کاروانسرا اکنون به دشواري قابل خواندن است.
گنبد باز:گنبدي است بر قله کوهي کم ارتفاع مشرف به شهر. در کتاب تاريخ زندگاني شاه عباس اول درباره چگونگي ساخت اين گنبد چنين آمده‌است: «شاه عباس اول اغلب تمرينات لشگري خود را در دشتي بين نطنز و اردستان انجام مي‌داد و شکارگاه‌هايي نيز در اين حوالي بود ودر اين شکارها، بازهاي جنگي و شکاري شرکت داشتند، در سال 1001 هجري قمري که شاه عباس به اردستان و نطنز رفته بود، يکي از بازها که مورد توجه شاه بود و به«بازلوند» شهرت داشت در جنگ با عقابي زخمي شد و پس از چندي مرد و موجب ملال خاطر شهريار سرافراز گشت... و در حين توجه، اشاره عليه براين موجب صادر گشت که حکومت پناه«نجم الدين محمود بيک» حاکم نطنز در مقامي مرتفع عمارت عاليه‌اي جهت دفن «بازلوند»طرح اندازد... و جناب حکومت پناه اطاعت حکم نمود و برقله کوهي رفيع (در همان مکان که عقاب، باز را صيد کرده بود) گنبدي عالي طرح افکند و در عرض اندک زمان به اهتمام او به اتمام رسيد... و اگر کسي ملاحظه آن عالي بنا بنمايد، مي‌داند که چه زحمت در اتمام آن بنا رفته و چه مبلغ زر در آنجا خرج شده... و مصالح آن تمامي از شهر نطنز برقله آن کوه که يک فرسنگ است به پشت آدمي برده‌اند...»
جاذبه‌هاي طبيعي:
درخت چنار چند صد ساله: اين درخت در يکي از محله‌هاي شهر نطنز که به کوي رهن معروف است واقع شده‌است.قدمت اين درخت تنومند طبق گفته اهلي قديمي محل به زمان امام حسن عسگري (ع)مي رسد.قطر تنه درخت درقسمت پايين حدود 6متر و ارتفاع آن به حدود 30 متر مي‌رسد.
کوهستان کرکس :کوهستان کرکس، بخشي از نيمه شمالي رشته کوههاي مرکزي ايران است. کوه کرکس حاصل گدازه‌هايي است که از راه شکاف‌هاي موجود در سطح زمين به بيرون راه يافته‌اند.قله‌هاي کوهستان کرکس به علت ارتفاع زيادي که دارند تقريباً در نيمي از سال پوشيده از برف بوده و منبع اصلي چشمه‌هاي متعددي است که در دامنه‌هاي اين کوهستان جريان دارند. بر اساس گزارشهاي سازمان حفاظت محيط زيست ايران، هم اکنون کل و بز، قوچ و ميش وحشي، گراز، گرگ و پايکا در منطقه کرکس زندگي مي‌کنند.کوهستان کرکس جزو مناطق حفاظت شده‌است.
مشاهير نطنز:
بديع الزمان نطنزي معروف به اديب نطنزي متوفي497ه ق صاحب المرقات، دستوراللغة در معاني لغت عربي به فارسي
نورالدين عبدالصمدبن علي نطنزي وفات سال699 ه ق از عرفا که خانقاه وي کنار مسجد جامع نطنز است
شيخ عزالدين محمودبن علي نطنزي متوفي سال 735 ه ق صاحب مصباح الهدايه و مفتاح الکفايه
معين الدين نطنزي مورخ دوره تيموري صاحب منتخب التواريخ معيني در تاريخ ملوک شبانکاره و زندگي اسکندرميرزا
سيدحسن بن حسين الحسيني نطنزي(سيد واقف) متوفي به سال 859 هجري قمري از عرفاي قرن نهم
محمودبن هدايت ا...افوشته نطنزي متولدسال 938 ه ق مورخ دوره صفوي صاحب نقارت الآثار في ذکر الاخبار
ميرزاسلمان حسابي نطنزي مستوفي دوران صفوي صاحب اوصاف البلاد در توصيف عجايب وغرايب
ملااوجي نطنزي ازشعراي عهدصفوي درقرن11 که نسخه‌هايي ازديوان شعر او در موزه کتابخانه بريتانيا مي‌باشد
ميرزا زين نطنزي از اهالي ابيانه، شاعر دوره صفوي که آثاري از وي بجاي مانده
ملامحمدتقي مجلسي(مجلسي اول)متوفي سال 1070 ه ق از روحانيون بنام که فرزند مقصودعلي نطنزي مي‌باشد
محمود بن صدر الدين نطنزي از منبت کاران برجسته و زبردست
محمد بن احمد نطنزي محدث و صاحب کتاب خصائص الائمه
حسين نطنزي متوفي 1270 هجري قمري صاحب کتاب نورالانوار
محمد رفيعي سرشکي احداث اولين بيمارستان و مدرسه ومسجد.