دير يكي از شهرستان‌هاي استان بوشهر است، كه مركز آن بندر دير مي باشد. بندر دير در جنوب استان بوشهر واقع شده است و با مركز استان 208 كيلومتر فاصله دارد و بين 27 درجه و 51 دقيقه عرض شمالي و 61 درجه و 58 دقيقه طول شرقي از نصف النهار گرينويچ قرار گرفته است. فاصله آن تا تهران حدود 1300 كيلومتر مي‌باشد. شهرستان دير از شمال به شهرستان‌هاي دشتي و تنگستان و از طرف مشرق به شهرستان‌هاي گنگان و جم و از ناحيه جنوب به و غرب به آبهاي نيلگون خليج فارس منتهي مي‌گردد. مرز آبي شهرستان دير در حاشيه خليج فارس حدود 82 كيلومتر مي‌باشد. گسلها، شكستگيهاي دامنه كوه‌ها و وجود صدفهاي دريايي در شيارها حكايت از پايين رفتن سطح آب دريا، حركات زمين و مدفون شدن مواد آلي با گل‌هاي آهكي در ته دريا مي‌باشد. جنس خاك منطقه قليايي است و به همين علت گياهان نميتوانند مواد مورد نياز خود را جذب نمايند. كمي رطوبت زمين، حرارت زياد هوا و كمبود مواد آلي نيز مزيد بر علت شده است. وجود توده هاي نمكي سبب شور شدن آبهاي روان گرديده است. ناهمواريهاي اين منطقه جزء نواحي پست زاگرس جنوبي‌اند كه ارتفاع آنها نسبت به زاگرس بلند، كمتر و قوس و چين‌ها نيز بسيار ملايم و به تدريج به طاقديس و ناوديس ها ختم مي‌شود. قله درانگ با ارتفاع 1223 متر در شمال بندر دير واقع است. رود مند كه از انار واقع در 28 كيلومتري شمال شرقي كازرون سرچشمه مي گيرد در منطقه "زيررود" بخش بردخون به دريا مي ريزد. در منطقه آّبدان و لمبدان سفره‌هاي آّب‌هاي زيرزميني وجود دارد كه بارندگي فصل زمستان نيز بستگي دارد و با كم و زياد آمدن باران نوسان پيدا مي‌كند. چشمه آب گرم در كوه‌هاي "گنوي" و چشمه‌هاي ديگر نيز "لوحك"، "تنگ دوراهك"، "تنگ هيخ" و "گرگم" وجود دارد.
آب و هوا
آب وهواي منطقه در بيشتر ايام سال گرم ومرطوب در كنار ساحل گرم وخشك در فواصل دور تر از ساحل مي با شد. زمستان اين شهرستان مشابه هواي بهاري استانهاي سردسير كشور مي باشد. در فصل تابستان بادي معروف به باد يكصد و بيست روزه كه خشك و سوزان است در منطقه مي وزدو به اصطلاح محلي به ((تش باد)) يا((باد گرم)) معروف است .ميزان بارندگي كم وبارندگي ها متو سط سالانه 215 ميلي متر در ماههاي آذر تا اسفند مي باشد. تنها رود خانه دايمي كه از شهرستان عبور مي كند رود خانه مند است كه در شمالي ترين نقطه شهرستان دير و دشتي جريان دارد. ديگر رودخانه‌ها فصلي بوده ودرهنگام بارند گي جريان دارند.
_درجه حرارت درشهرستان ديّر حداكثر ميانگين دما 47 درجه سانتي گراد و كمترين معدل حداقل دماي سالانه 22 درجه است. در فصل تابستان ودر زمان وزش بادهاي گرم ((تش باد)) دما به پنجاه درجه سانتي گراد نيز مي رسد. سرد ترين هوا در دي ، و گرمترين زمان در مرداد ماه است .
_رطوبت : در اين منطقه به لحاظ نزديكي به دريا رطوبت زياد كه حداكثر مطلق 100% و متو سط ميزان رطوبت به 56 نيز مي ر سد.
پل ها : پل موجود بر روي رود خانه بردستان بطول 105 – پل موجود بر روي رودخانه مند بطول 1300 متر
ارتفاعات مهم : كوه در نگ بارتفاع 1200 متر ، قله برد افتاده در منطقه برد خون به ارتفاع 800 متر - كوه احمد سليمان مشرف به روستاي دوراهك به ارتفاع 1000 متر
جزاير واقع در حوزه شهرستان : جزيره خان به طول 3 كيلو متر وعرض 500 در بخش بردخون واقع شده است .ودر هنگام مد دريا به زير آب مي رود و قابل استفاده نمي باشد. جزيره تهمادون به طول 12 كيلو متر و عرض 1000 متر در بخش بر دخو ن واقع شده و داراي يك سري تپه هاي شني مي باشد كه براي اسكان موقت و امور نظامي مناسب مي باشد. جزيره نخيلو داراي پوشش گياهي است . قسمت جنو ب شرقي آن بصورت اسكله طبيعي است كه متور لنج هاي صيادي وباري وهمچنين قايقهاي صيادي مي توانند پهلو بگيرندوبراي حمل ونقل مناست است. اين محل نزديك ترين محل به راس التنوره عربستان و امير نشينان قطر و بحرين مي باشد .
جزيره گرم : در نزديكي جزيره نخيلو واقع شده و پناهگاه خوبي براي شناورهاي كو چك بو يژه قايق هاي صيادي است .
راس المطاف : راس المطاف يا جزيره زير آب : حساسترين منطقه در مسير شناورهاي بزرگ و كوچك است كه در 20 مايلي شهر ديّر و با فاصله 200 متري روستاي چاه پهن واقع شده است. طول اين منطقه 4 كيلو متر وعرض آن 20 متر است . در اين محدوده آب دريا حالت گردشي و بصورت گرد آب بوده و سالانه تعداد زيادي از شناورها به جهت نا آ گاهي با آ ن بر خورد كرده و به گل مي نشينند و غرق مي شوند . در همين راستا تعداد زيادي از انسانها و ملوانهاي شناور ها تلف شده و از بين مي روند .
راههاي ارتباطي : جاده ارتباطي مرزي كه از مركز شهرستان تا بو شهر ادامه دارد به طول 200 كيلو متر جاده ارتباطي مركز شهر ستان ديّر به جاده ارتباطي بو شهر _ بندر عباس كه آسفالته مي باشد 15 كيلو متر جاده ارتباطي مركز بخش بردخون به جاده اصلي بو شهر _ بندر عباس كه آسفالته مي باشد 40 كيلو متر جاده ارتباطي رو ستاي مياني كه از روستاي بردستان تا آبدان امتداد دارد و شو سه مي با شد به طول 36 كيلو متر منطقه ي حفاظت شده مند: منطقه مندبامساحت 46400 هكتار،منطقه اي جلگه اي وكويري است كه دربخش بردخون ازتوابع بندردير در180 كيلومتري جنوب بوشهرواقع گرديده ويكي اززيست گاه هاي مهم آهودراستان بوشهربه شمارمي رود.اين منطقه درسال 1355 به عنوان منطقه حفاظت ده تحت پوشش اداره كل حفاظت محيط زيست بوشهرقرارگرفته است.رودخانه مندكه ازكوههاي فارس سرچشمه گرفته ودرخور زيارت به خليج فارس مي ريزد،مرز شمالي منطقه مندراتشكيل مي دهد.آب اين رودخانه به دليل عبورازكوه نمك واقع درجنوب خورموج شوروتلخ مزه گرديده ،درفصل تابستان وپاييز به دليل پايين آمدن سطح آب وتبخير، شورتر، و درفصل زمستان و بهار اندكي شيرين مي شود و روي هم رفته مهم ترين آبشخورمنطقه راتشكيل مي دهد. درمرزغربي منطقه و درحاشيه سواحل خليج فارس جزايركوچك ام سلمه (خان)،تهمادو،نخيلو وام الگرم واقع گرديده اند.اين جزايروآبهاي اطرف آن ها كه بخش قابل توجهي ازمنطقه حفاظت شده مندرا شامل مي گردد،زيستگاه مهمي جهت زمستان گذراني پرندگان مهاجرآب زي وتخم گذاري پرندگان ولاك پشتان دريايي محسوب مي شوند.مرزجنوبي منطقه ازپوزه گرم (پوزه ماشه )درساحل خليج فارس تاروستاي مل گنزه واقع درحاشيه جاده ساحلي ومرزشرقي منطقه راجاده ساحلي تشكيل مي دهدكه پس از عبورازروستاي مل گنزه ،درواحمد،زكوه،گزخون،شيبرم ،بردخون كهنه،بردخون نو ومخدان به رودخانه مند مي پيوندد. پوشش گياهي منطقه مند: منطقه مندازنظرپوشش گياهي به سه قسمت متمايزتقسيم مي گردد.بخش شمالي آن شامل گزدان هاي حاشيه رودخانه مندونوارباريكي به طول تقريبي14 كيلومتروعرض 5 كيلومترباوسعتي درحدود70 كيلومترمربع درحاشيه جنوبي رودخانه مندداراي پوشش گياهي مناسب ازانواع گرامينه ودرختان گزواشك وكهور بوده وبه دليل وجودمراتع خوب وپناه گاه وآبشخورمناسب مهم ترين زيست گاه آهوان درمنطقه محسوب مي گردد. ناحيه غربي وجنوب غربي كه بر روي هم بيش ازكل مساحت منطقه راشامل مي گردد،به دليل مجاورت بادريا به صورت لجن زاروپوشيده ازگل ولاي مي باشد. اجتماعاتي ازدرختچه هاي گزوبوته هاي شور دوست به صورت پراكنده دراين ناحيه ديده مي شوندكه پناهگاه وحوش منطقه مي باشند.درحاشيه شرقي جزيره ام الگرم وحاشيه غربي پوزه ماشه (درمنتهي اليه جنوب غربي منطقه )اجتماعات كوچكي ازدرختان ماندابي (حرا)گونه avlcenniamarina ديده مي شود.
حيات وحش منطقه مند:
الف_پستانداران:مهم ترين پستاندارمنطقه آهومي باشد.منطقه مندازقديم الايام يكي از زيست گاه هاي مهم آهو در استان بوشهر بوده است.درسال 1365 طغيان رودخانه مندونفوذ آب به داخل منطقه امن باعث ازبين رفتن بخش اعظم جمعيت آهوي اين منطقه گرديدبه طوري كه پس ازفرونشستن آب رودخانه لاشه 200 راس آهوتوسط محيط بانان درسواحل دريا وجزاير منطقه شمارش شده است. براساس سرشماري به عمل آمده درسال 1377 جمعيت آهوي منطقه مند305 راس مي باشد .ازسايرپستانداران منطقه :گرگ،روباه،سياه گوش،كفتارو...رامي توان نام برد. ب_پرندگان :پرندگان بومي منطقه شامل اگرت ساحلي، حواصيل خاكستري، باكلان،انواع كاكايي،چكاوك،كاكلي ،قمري ،فلامينگو،درنا،هوبره وانواع بازهاي شكاري مي باشد.
جزايرمنطقه : درآب هاي ساحلي غرب منطقه مندچهارجزيره بانام هاي ام سلمه (خان)،جببرين (تهمادو)،نخيلو وام الگرم وجودداردكه به علت نداشتن سكنه ،محيط امني جهت لانه سازي وتخم گذاري پرستوها ولاك پشت هاي دريايي وديگر پرندگان ازجمله اگرت هاي ساحلي ،سليم خرچنگ خورو...مي باشند.اين جزايربه فاصله متفاوتي ازساحل ودرامتداد يك ديگر قراردارند ،بزرگترين آنها ام سلمه بامساحت 800 تا 1000 هكتار وكوچك ترين آن ها جزيره نخيلو با مساحت تقريبي 75 هكتارمي باشد.
جزيره ام سلمه (خان) اين جزيره درنزديكي مصب رودخانه منددرامتداد شمال غرب به جنوب شرق كشيده شده و وسعت آن حدود 100 هكتار مي باشد.اين جزيره كاملا"مسطح است به طوري كه تحت تاثير جزر ومد نيمه ماه بخش اعظم آن راآب دريا فرامي گيرد.سواحل ماسه اي اين جزيره محل تخم گذاري لاك پشتان دريايي مي باشد وقسمت هاي مركزي آن كه پوشيده ازگياهان شور دوست باحداكثر ارتفاع 80 سانتي متر است پناهگاه مناسبي جهت لانه سازي وزادآوري تعدادي ازانواع پرستوهامي باشد.اين جزيره غيرمسكوني است وفاقد هرگونه درخت ودرختچه مي باشد.پرندگاني كه درجزيره خان تخم گذاري وجوجه آوري مي نمايند،عبارتنداز:پرستوهاي دريايي،گلرابي،كاكلي كوچك،پرستوي دريايي پشت دودي ،سليم و...
جزيره نخيلو:اين جزيره بامساحت تقريبي 75 هكتار به فاصله ي 10 كيلومتري ساحل گزخون واقع شده است ،شكل جزيره بيضوي است ودامنه هاي غربي وشمال غرب وجنوب غربي آن صخره اي مي باشد.مناطق مركزي اين جزيره داراي پوشش بوته اي انبوه ومناطق مجاورساحل آن درقسمت هاي شمال وشرق ،شني توام با انبوه بقاياي صدفهاي دريايي ودرسايرقسمت ها ماسه اي است ومحيط مناسبي راجهت زادآوري لاك پشتان وانواع پرندگان دريايي فراهم آورده است . دراين جزيره سه گونه پرستوي دريايي پشت دودي وكاكلي وپرستوي دريايي پشت دودي مناطق مركزي باپوشش بوته اي ودوگونه ديگر مناطق بازوبدون پوشش گياهي راجهت تخم گذاري انتخاب مي تهم اد نمايند. جزيزه ام الگرم :به مساحت تقريبي 500 هكتار و100 هكتار ازديگر جزايرمنطقه مي باشند،جزيره ام الگرم داراي بافت ماسه اي صدفي شبيه به جزيره نخيلواست، اما جزيره تهمادو ازنظر بافت رسوبات با دو جزيره ذكر شده متفاوت است . پرستوهاي دريايي پشت دودي،كاكلي و كاكلي كوچك و هم چنين سليم خر چنگ خوار ولاك پشت هاي دريايي عقابي از جمله گونه هايي مي باشند كه در اين جزاير تخم گذاري مي نمايند. جزاير فارسي و خارگو:كه از امنيت بيشتري برخودارند و محل گونه هاي بسياري از پرندگان مهاجر دريايي ولاك پشت هاست.اين دو جزيره،ماسه اي وتقريبا"بدون پوشش گياهي است.جزاير ماسه اي،عباسك،خرو،موليات وسه دندون به علت داشتن ماسه هاي نرم وپوشش ناچيز علفي،محل مناسبي جهت تخم گذاري لاك پشت هاي دريايي وپرندگان مهاجر هستند.(لازم به توضيح است كه جزاير ياد شده به اضافه فارسي وخارگو غير مسكوني هستند ودر محدوده آبهاي شهرستان بوشهر قرار دارند.) جغرافياي سياسي طول نوار مرزي شهرستان دير 95 كيلومتر مي باشد كه از خور بردستان حد فاصل شهرستان دير و كنگان شروع و تا خور زيارت حد فاصل شهرستان دير و شهرستان دشتي ادامه دارد. اين شهرستان داراي 3 شهر شامل دير - آبدان - بردخون و همچنين تعداد 4 دهستان است كه آبدان و حومه به مركزيت دوراهك در بخش مركزي و آبكش در بخش بردخون. اخيرا تعداد 4 دهياري نيز در روستاهاي دوراهك و بردستان در بخش مركزي وآبكش و شهنيا در بخش بردخون داير شده و فعالند. تاريخي وجه تسميه بعضي از مورخين معتقدند كه بندر دير در اصل يهودي نشين بوده است كه احتمالا به علت تفوق آنها بر ديگر نحله هاي مذهبي و نيز احداث كنيسه هايي به نام دير، اين منطقه را دير ناميده اند كه با گذشت زمان در تلفظ كتابت به دير مبدل گرديده است. آثار و ابنيه بر جاي مانده مثل قلعه ها، سدها و قناتهايي كه از قدمت تاريخي برخوردارند، نشان از گذشته اي پر رونق و عصري طلايي و نيز ارتباطات بازرگاني و تجارتي با سرزمين هاي دوردستي همچون هند و چين بين النهرين و حتي بخش هايي از آفريقا را دارد. مردم شهرستان دير از نژادهاي مختلفي از قبيل آريايي ، عرب ، سياهپوست ، سومري و لر ممزوج شده و به تدريج داراي نوعي نژاد خاص گرديده است كه اصطلاحا به بوشهري مشهور شده اند. زبان مردم دير، فارسي ، با گويش هاي محلي بردستاني ، دشتي ( دشتياني ) و آبداني است كه از گويش هاي اصيل فارسي دري مي باشد و اغلب جملات و اصطلاحات آن جنبه استعاره داشته كه در ساير گويش هاي محلي فارسي بي سابقه است. مهاجرت گروهي از اعراب به اين منطقه و نيز ارتباطات تجاري و بازرگاني با شيخ نشين هاي جنوبي خليج فارس باعث شده كه تعدادي از مردم به زبان عربي تكلم كنند. همچنين لغات هندي، زنگباري، حبشي و حتي آفريقايي و انگليسي نيز در لهجه هاي مردم شهرستان شنيده مي شود.
تاريخچه شهرستان : بندر دير، بتانه و بي خاتي ( بي‌بي‌خاتون ) و بردستان از بنادر قديمي سواحل خليج فارس محسوب مي شوند. بنابر عقيده بسياري از مورخين، قدمت آن به دوران ساسانيان مي رسد. دير آباد زمان ساسانيان در دامنه تپه‌ها و پيرامون تلي به نام "تل‌سوز" بوده كه اكنون آثار و بقاياي آن برجاست. "... در عصر ساسانيان محمود آباد بوده است و آثار برجاي مانده در دير آباد زمان ساسانيان در منطقه، تپه‌ها و اطراف تلي به نام تل سوز ( تل سبز ) اكنون به عنوان يكي از آثار تاريخي منطقه محسوب مي گردد. " همچنين "...آثار و بقاياي شهر ها و آبادي هاي كهن بسياري وجود دارد كه بردستان، دير، بتانه ( بتخانه ) و بي خاتي ( بي‌بي‌خاتون) از آن جمله هستند." مولف فارسنامه ناصري، قصبه اين ناحيه بردستان مي نامد كه سپس از دير به عنوان قصبه منطقه نام مي برد. مولف فارسنامه ابن بلخي نامهاي قديمي بندر دير را "نجيرم" و "نجيرام" ذكر مي‌كند. در نقشه‌هاي قديمي بويژه در نقشه‌اي كه در كتاب جغرافياي تاريخي سيراف درج گرديده، محل كنوني بندر دير بنام نجيرم ثبت شده است. نامهاي "دي‌ير" و "داير" در السنه سالخوردگان بگوش مي‌خورد. وجود ناحيه بردستان و بندر بتانه در اطراف دير و آثار تار يخي باقي مانده حكايت از سوابق تاريخي اين شهر دارد. در عصر عيلامي ها نيز بتانه را بتنه مي خوانده اند كه هر سال در اين شهر بازار بزرگي بر پا مي شده است . و همچنين كاربرد واژه بتخانه واينكه بقول مستوفي ، ديريهاي فراواني در اين منطقه قرار داشته ، اين نقطه را تاييد مي نمايد كه معابد و پرستشگاههاي اديان مختلف در بطانه فراوان بو ده است . بنادر ديّر ، بتون و بردستان در عصر ساسانيان معمور و آباد بو ده اند. در كتاب تاريخ بنادر و جزاير خليج فارس تاليف محمد ابراهيم كازروني آمده است كه : "دير" چهار برجيست در كنار دريا و بقدر پنجاه، شصت خانه چوب نخل و آن قلعه منجمله بلوك بردستان است.
- مسجد بردستان مسجد بردستان بر روي تپه اي در كنار روستاي بردستان از توابع شهرستان دير واقع شده است . اين مسجد از يك عمارت مربع مستطيل با يك مدخل كوچك و شبستان وسيع تشكيل شده است. شبستان براي روشنايي و هواگيري، فضاهاي درگاه مانندي دارد كه از داخل و خارج با گچ بري هاي زيبايي تزيين شده اند. بر فراز شبستان، بادگيري به سبك معمول جنوب ايران ساخته شده است كه خنكي و مطلوبيت هواي درون شبستان را تامين مي كند. اين مسجد در سال 1273 ه.ق. توسط حيدرخان دشتي تعمير شده است. كتيبه اي در درون يكي از اتاق هاي مسجد وجود دارد كه تاريخ تعمير آن را در سال 852 هجري نشان مي دهد و گمان مي رود از بناهاي قرون اوليه اسلامي باشد. در گورستان پيرامون مسجد بر روي قبور اسلامي سنگهاي آهكي كه با خط كوفي و عربي قديم و جديد مي باشد كه داراي ارزش تار يخي است . با تو جه به بقاياي خورده شده و تكه سنگهاي باقي مانده قدمت اين قبر ستان رامي تو ان حدود سده چهارم و پنجم هجري ، قمري دانست .
- ويرانه هاي بتانه : در قسمتي از پهنه به طول 10 الي 12 كيلو متر و به عرض 6 تا 8 كيلو متر به نام بي خاتي قلعه اي بنام بتو ن و پهنه بنام بتانه و بت خانه وجود دارد .در اين محل آثار ويرانه هاي شهري عظيم و حومه آن كه در كنار در يا قرار داشته و جود داشته . بين بتانه و بي خاتي بر دامنه ارتفاعات سنگي آثار ديوار ، آب انبار ، پلكاني سنگي كه به طرفين يك صخره وسيع از سنگ تراشيده اند نمايان است .و ارتفاع اين تپه تا سطح زمين حدود 30 تا 40 متر است .در پايين تپه و به فاصله 500 متري آن سنگ مدور بزرگي بصورت ميدان وسيعي وجود دارد . احتمال مي رود اين محل يك استاديو م بوده كه سبك معماري آن مربو ط به دوران سلوكي يا آمد و رفت فينيقيان باشد