تربت جام نام يکي از شهرهاي استان خراسان رضوي در ايران است. اين شهر مرکز شهرستان تربت جام است.تربت جامي‌ها، مردمي از تبار آريايي و زبانشان فارسي با لهجه تربتي است.
بيشتر مردم اين شهر پيرو مذاهب اهل سنت و شيعه جعفري هستند. تربت جام در سال 1385، 86,240 نفر جمعيت داشته است. اين شهرستان از شمال به شهرستان سرخس، از غرب به شهرستان‌هاي فريمان ، مشهد و تربت حيدريه، از جنوب به شهرستان تايباد و از شرق به افغانستان محدود است. مسير مشهد - دوغارون از شهرهاي مشهد و تربت‌جام مي‌گذرد که يکي از مسيرهاي ارتباطي مهم از ايران به افغانستان مي‌باشد.اقوام مختلفي در تربت‌جام زندگي مي‌کنند که ترکمن‌ها ، اعراب ، بلوچ‌ها و فارس‌ها از مهم‌ترين آنها هستند.
درباره نام تربت جام:
تربت جام از روزگار باستان تاکنون به نام‌هاي گوناگوني چون بوزگان، بوزيگان، بوزجان، پوچکان، زام، سام، جام، تربت شيخ جام و تربت جام خوانده شده‌است. شهري باستاني به نام بوزيگان و يا بوزگان از سده 3 پ.م تا سده 2 هـ .ق، در کنار شهر کنوني وجود داشته که ظاهراً در اثر زلزله از بين رفته‌است. شهر کنوني از حدود سده 3 هـ .ق، ايجاد و اندک اندک گسترش يافته‌است. اين شهر پس از بازسازي و آبادي دوباره، «بوزجان» يا «پوچکان» ناميده شده و کرسي ناحيه جام، (به گويش شمالي قهستان زام يا سام) گرديده‌است. شهر تربت جام نيز مانند شهر تربت حيدريه به نام شيخ بزرگي که در آن به خاک سپرده شده سرشناس است. شيخ احمد جام، ملقب به ژنده پيل، از عارفان نامي سده 5 ه.ق. بود و نام کنوني شهر به مناسبت تربت يا آرامگاه وي تربت شيخ جام و تربت جام ناميده شده‌است.
تاريخچه:
تربت جام از روزگاران کهن از جايگاه ويژه‌اي برخوردار بوده‌است. اهميت تاريخي، اجتماعي، فرهنگي و بازرگاني آن، از سده 3-4 هـ .ق، نمايان گشته، و در زمان زندگي شيخ احمد جام (44-536 هـ .ق) يعني سده‌هاي 5 و 6 ه.ق، شکوفا شده‌است. تربت جام در سده‌هاي 7 و 8 هـ .ق، هم زمان با يورش مغول‌ها و تيمور لنگ آسيب زيادي ديد. تربت جام در دوران حکومت سلسله صفويه به ويژه شاه عباس بزرگ، اهميت نظامي يافته و در آن، امنيت و آرامش برقرار بوده‌است. اما در اواخر اين دوران و در زمان شاه سلطان حسين صفوي (1105-1135 هـ .ق) ازبک‌ها و افغان‌ها به مرزهاي شرقي ايران، از جمله ناحيه تربت جام، دست اندازي کردند. سرانجام سرداري از شرق ايران، به نام نادر قلي افشار برخاست و افغان‌ها را از ايران راند و خود در 1148 هـ .ق، پادشاه ايران شد. در زمان نادرشاه افشار، ايران بار ديگر توانمند شد و نه تنها مرزهاي شرقي آن، از يورش ازبک‌ها، افغان‌ها و ترکمن‌ها در امان ماند، بلکه به سال 1153 هـ .ق / 1740 م، آن سوي رود جيحون يا آمودريا و قلمرو اوزبک‌ها، يعني خوارزم و بخارا هم مطيع نادر شاه و حکومت ايران شد. با درگذشت نادر شاه در سال 1160 هـ .ق، بار ديگر نا آرامي در خراسان آغاز گشت و تا اوايل سده 13 هـ .ق، ادامه يافت. کريم خان زند، که در شيراز بر ايران حکومت مي‌کرد، به احترام نادر شاه افشار، خراسان را هم چنان در دست فرزندان نادرشاه باقي گذاشت. بعدها آقا محمد خان قاجار خراسان، از جمله تربت جام را، در 1210 هـ .ق گشود. فتحعلي شاه قاجار (1212-1250 هـ .ق) حقوق متحدان نخستين خويش، يعني ترکمن‌ها که براي دستيابي به حکومت ايران، به قاجاريه کمک کرده بودند، ناديده گرفت و در نتيجه سرکشي ترکمان‌ها آغاز شد و در دوران ناصرالدين شاه (1264 – 1313 هـ .ق) شدت يافت و يکي از شوم ترين دوران‌هاي تاريخي را براي مردم خراسان، از جمله ناحيه تربت جام و ديگر شهرهاي خراسان شرقي، پديد آورد.
استان تاريخي جام يا زام در شرق ولايت زاوه و شمال شرقي قهستان نزديک به رودخانه هرات قرار داشت که کرسي آن در سده چهارم شهر بوژگان بود. بوژگان شهري بزرگ و داراي صد و هشتاد دهکده بود. ايرانيان آن را بوژگان مي‌گفتند و در زمانهاي گذشته آن را پوچکان نيز مي‌نوشتند.
درباره جام حمدالله مستوفي در سده هشتم گويد:«غريب دويست پاره از توابع آنجاست. باغستان بسيار و ميوه بيشمار دارد و آب شهر و ولايت مجموع از قنوات است و از مزار اکابر تربت ژنده‌پيل احمد جام آنجاست و در آنجا عمارتي و گنبدي عالي خواجه علاء الدين محمد ساخته و ديگر مزارات متبرکه بسيار است.»
ابن بطوطه گويد:«معرفترين اولياء آن شهر ولي زاهد شهاب الدين احمد جامي است که اولاد و احفاد وي در حول و حوش آنجا داراي ضياع و عقار هستند. احمد جامي آنچنان شهرت داشت که در پايان سده هشتم امير تيمور قبر وي را زيارت نمود. امروز آن شهر که هنوز آبادي و رونق خود را از کف نداده معروف است به شيخ جام»
موسيقي:
موسيقي تربت‌جام قدمت و پيشينه‌اي طولاني در فرهنگ ايران دارد.دوتار مهم‌ترين و شايع‌ترين ساز در ميان مردم تربت‌جام است که آن را به مهارت تمام مي‌نوازند.از دوتار نوازان برجسته تربت‌جام مي‌توان با غلام‌علي پورعطايي و حسين سمندري اشاره کرد.
ره‌آورد:
خربزه معروف‌ترين سوغات و ارمغان تربت‌جام است.
صنايع دستي:
صنايع دستي شهرستان تربت جام را قالي‌بافي و قاليچه‌بافي ، کرباس‌بافي، پلاس‌بافي، جوال و خورجين بافي، بافتن دستمال و چادرشب و ظروف سفالين تشکيل مي‌دهد. از روزگار کهن صنعت فرش بافي در اين شهرستان رواج داشته‌است و جنبه صادراتي دارد. دار قالي‌ها معمولاً در خانه‌ها برپا مي‌شود و کارگاه‌هاي قالي بافي نيز در اين شهرستان به فراواني وجود دارند. قالي‌ها با طرح قالي مشهد در رنگ‌هاي لاکي، قرمز دانه و قهوه‌اي نيز به بازار عرضه مي‌شود. آرامگاه شيخ جام، پل خاتون، تپه جهانگير آباد، تپه سراب، تپه شور قلعه، تپه صدر آباد، تپه طلايي، تپه قشه توت، تپه گرماب، تپه گلارچه، تپه گنج آباد، خواجه حسام، قلعه استاي، قلعه زور آباد، قلعه فيض آباد، قلعه گبري، قلعه گوش لاغر، قنقر، کاريز ديوان، گلار صارم و مسجد خواجه عزيزالله مکان‌هاي ديدني و تاريخي اين منطقه را تشکيل مي‌دهند.
افراد مشهور:
شيخ احمد جامي - عارف و صوفي نامي
عبدالرحمن جامي - عارف و شاعر قرن نهم
شاهزاده قاسم انوار - عارف
ابوالوفاي بوزجاني - رياضي‌دان و منجم
ابوذر بوزجاني
آثار تاريخي و تفريحي:
مجموعه مزار و موزه شيخ احمد جام همراه با معماري بسيار زيبا و ديدني که در درون شهر قرار گرفته است از مهم ترين بناهاي ديدني شهر است. همچنين از آرامگاه شاهزاده قاسم انوار در محمودآباد يکي از روستاهاي نزديک تربت جام نيز مي‌توان نام برد. علاوه بر اين در اطراف تربت جام روستاهاي با مناظر طبيعي و خوش آب و هوا وجود دارند که از جمله آنها مي‌توان از رونج، ابدال آباد و بزد نام برد.