اِسفَرايـِن شهري است در شمال غربي استان خراسان شمالي. اين شهر مرکز شهرستان اسفراين است.
اسفراين بين 56 درجه و 57 دقيقه تا 58 درجه و 7 دقيقه طول شرقي و 36 درجه و 40 دقيقه تا 37 درجه و 17 دقيقه عرض شمالي واقع شده است. اين شهرستان از جنوب و جنوب غربي با شهرستان سبزوار، از شرق با قوچان و سبزوار و از غرب با بجنورد و شيروان همسايه است. ارتفاع شهرستان اسفراين از سطح دريا در بلندترين نقاط قله شاه جهان 3032 متر و در پست ترين نقطه حدود هزار متر مي‌باشد. اسفراين در حاشيه جنوبي کوههاي آلاداغ که خود در امتداد شرقي رشته کوه البرز قرار دارد و در قسمت جنوبي به ارتفاعات جغتاي مي پيوندد. مرکز شهرستان اسفراين شهر اسفراين و ارتفاع آن از سطح دريا 1260 متر است. قله شاه جهان در آلاداغ بلندتر از قله‌هاي ديگر کوههاي شانو، دلقره، برمهان، پاتو، نادري، خيبران، ارسن، کول، گاوتيغ و قره داش است. ادامه کوههاي آلاداغ در قسمت غربي شهرستان اسفراين با نام سالوک معروف است. رشته کوه ديگري که به موازات رودخانه جوين قرار دارد در جهت جنوب شرقي-شمال غربي، بين شهرستان هاي اسفراين و سبزوار امتداد پيدا کرده است. ارتفاع اين رشته کوه از سطح دريا 1353 متر است و مهم‌ترين آنها کوه تپه سياه و هرده گچي مي‌باشد.
اسفراين داراي نقاط تاريخي فراواني مي‌باشد و بيش از 25 بقعه از بزرگان و امام زادگان در اين شهرستان وجود دارد. همچنين اين شهر مشاهير فراواني را در خود پرورش داده است. ابو عوانه، ابو حامد، شيخ محمد رشيدالدين، شيخ جمال الدين احمد ذاکر گورياني اسفرايني، احمدبن ابي طاهر اسفرايني، شيخ محمد رشيدالدين، رضي الدين علي لالاي اسفرايني و ابو عباس فضل بن احد اسفرايني از جمله اين بزرگان هستند.
قوميت ها:
مردم اسفراين از 4 قوم تشکيل شده اند که شامل تات ها (فارس ها)، ترک ها، کرمانجها و هزاره ها (بربري ها) مي‌باشند:
1. تات ها فارسي زبانهايي هستند که پس از کشتارهاي مردم اسفراين در اواخر قرن دهم و اوايل قرن يازدهم به روستاهاي دوردست کوچيدند و اکنون در يک روستاي نيش کيش زندگي مي‌کنند و داراي لهجه خاص و آداب و رسوم قديمي خود هستند.
2. کرمانج ها: در گذشته شاه اسماعيل، شاه عباس و نادر شاه افشار اغلب کرمانج ها را براي مرزداري و ديگر مسائل سياسي از ترکيه و عراق به مناطق مختلف استان خراسان کوچاندند. طوايف مختلف کرمانج عبارت‌اند از شادلو، زعفرانلو، ميلانلو، ايزانلو، توپکانلو، ديرانلو - گنجدان که عموماً در روستاهاي شمالي و حومه اسفراين زندگي مي‌کنند. 3. ترک ها از ترک هاي تتار و جغتايي هستند و بيشتر در بخش بام اسفراين زندگي مي‌کنند. فرهنگ آنها سنگلاخ نام دارد و توسط امي عليشير نوايي تاليف گرديده و يادگار دوران رشد آنهاست.
4. بربري ها که در زمان حکومت احمد خان ابدالي به نوار مرزي ايران کوچانده شده بودند و يا در دوره ناصرالدين شاه به ايران آمده بودند و توسط يکي از ملاکين و تجار معروف خراسان به نام رضا مهدوي رييس التجار به اسفراين آورده شده اند. بربري ها بيشتر در روستاهاي قاسم آباد، کلاته بربرها، عباس آباد و چند روستاي ديگر ساکن شده اند و بيشتر از طوايف چوره، پالاني، چارشانگي، خوجکه، لنگر، جاقوري و ديزنگي هستند.
شهر فعلي اسفراين از 19 محله تشکيل شده است و حدود 30000 متر مربع از خيابان هاي اين شهر را خيابان هاي اصلي پوشش مي‌دهند. صنايع اسفراين در دو کارخانه پنبه و کارتن سازي خلاصه مي‌شود و غير از آنها کارگاههاي کوچک زيادي از جمله کارگاههاي صنايع چوب، صنايع فلزي و صنايع ساختماني وجود دارد. کارخانه کمپوت روستاي کوشکي، کوره‌هاي آجر روستاي اتيمز، کارخانه آسفالت شهرداري، کارخانه توليد ماکاروني و کارخانه بسته بندي خشکبار از ديگر صنايع اسفراين مي‌باشند. در بخش هاي اسفراين همچون دهستان هاي حومه، زرق آباد، رويين، فرطان، ميلانو، بام وصي آباد، انواع توليدات کشاورزي و دامداري يافت مي‌شود. سيب رويين و انگور اسفراين شهرت خاصي دارند و زمين هاي قابل کشت غلات، پنبه، زيره، هندوانه، خربزه، انگور و غيره به فراواني در اين شهرستان توليد مي‌شود. کشت توت و پرورش کرم ابريشم، زنبورداري و دامداري از فعاليتهاي ديگر روستاها و شهر اسفراين است. صنايع دستي اسفراين، پارچه بافي، قالي و قاليچه بافي، جاجيم بافي و گليم بافي است. پارچه بافي بيشتر در روستاهاي رويين، محمودي و ايرج معمول است.
آب و هوا:
آب و هواي اسفراين معتدل است و منابع تاريخي نيز بر اين نکته تاکيد دارند. اعراب اسفراين را بلقيس مي خوانده اند که يادآور سرزمين هاي زيباي يمن بوده است. قسمت هاي جنوبي اسفراين به علت مجاورت با کوير داراي زمستان هاي سرد و تابستان هاي گرم و خشک مي‌باشد. رودخانه‌هاي مهم اسفراين، بيداز و رويين و قره سو مي‌باشند. قره سو اصلي ترين رود است که از ارتفاعات رشته کوههاي آلاداغ و شاه جهان سرچشمه گرفته و شامل رودخانه‌هاي سنخواست، جاجرم، بيدواز، گرماب، رويين و غيره است. اين رود پس از سيراب کردن جلگه جاجرم به طرف جنوب جريان يافته و به کالشور در جنوب سبزوار مي پيوندد و سرانجام در کوير گم مي‌شود .
پوشش گياهي:
به غير از درختان ارس که در بلنديهاي شاه جهان، سالوک و ساري گل بطور پراکنده مي رويند، اسفراين داراي 450000هکتار مرتع و جنگل مي‌باشد. اين جنگل ها که در ارتفاعات شمالي و شمال شرقي قرار دارند، اغلب از درختان پسته، انار، سماق، انجير، زبان گنجشک، گلابي وحشي، ارغوان و ... تشکيل شده است. پوشش گياهي منطقه را نيز گياهاني چون پياز کوهي، درمنه، خارشتر، بارهنگ، اسپند، قارچ، پونه، زرشک، بومادران، استاقدوس و غيره تشکيل مي‌دهد.
حيات وحش:
به علت وجود مراتع و جنگل ها، زيستگاه حيات وحش در قسمت‌هاي زيادي از اين شهرستان گسترده شده است. حيواناتي چون شغال، آهو، گرگ، گورکن، خرگوش، روباه، خوک، پلنگ، کفتار و بزکوهي در نقاط مرتع به ويژه در منطقه سالوک زندگي مي‌کنند. منطقه حفاظت شده ساري گل در شمال شرقي اسفراين، با وسعت 28000 هکتار زيستگاه انواع وحوش و گياهان مي‌باشد .