گوگان يکي از شهرهاي استان آذربايجان شرقي است که در بخش گوگان شهرستان آذرشهر واقع شده‌است. جمعيت اين شهر بر پايه سرشماري سال 1385 خورشيدي بالغ بر 10,949 نفر بوده‌است که از اين لحاظ نوزدهمين شهر پرجمعيت استان آذربايجان شرقي و دومين شهر پرجمعيت شهرستان آذرشهر -پس از مرکز شهرستان- محسوب مي‌گردد.
نام قديم اين شهر «گاوگان» بوده‌است که بعدها به «گوگان» تغيير نام داده‌است. شهر گوگان در 4 کيلومتري غرب آذرشهر، 60 کيلومتري جنوب غرب تبريز و 694 کيلومتري شمال غرب تهران واقع شده‌است. اين شهر در ساحل شرقي درياچه اروميه واقع شده‌است و ارتفاع آن از سطح دريا 1340 متر ميباشد.
از محصولات توليدي گوگان مي‌توان به گردو اشاره کرد که به نقاط مختلف کشور صادر مي‌شود. پيش‌شماره تلفني اين شهر 0412 ميباشد. شهر گوگان در سال 1336 خورشيدي با ارتقاي درجه از روستا به شهر، صاحب شهرداري دولتي شده‌است و هم‌اکنون يکي از شهرهاي استان آذربايجان شرقي محسوب مي‌گردد.
تاريخچه
شهر باستاني ليلان که پس از اسلام به‌عنوان يکي از بزرگترين و مهم‌ترين شهرهاي آذربايجان مطرح مي‌شد، بر اثر زلزله‌ها، سيل‌ها و ساير بلاياي طبيعي از بين رفته‌است و امروزه تنها شهري متروکه در معرض ديد قرار دارد. تاريخ شهر کنوني ليلان بسيار کوتاه است. در واقع سالها پيش، يکي از ايلات، در نزديکي شهر باستاني ليلان سکني گزيده‌اند و مسئولين کشوري به‌دليل نزديکي اين روستا به شهر باستاني ليلان، نام ليلان بر آن گذاشته‌اند. در سال‌هاي اخير هم با توجه به باستاني بودن منطقه، کاوشگران و مورخان بسياري در محل شهر باستاني ليلان مشغول به تحقيق و جست‌وجو شده‌اند. اين خود عاملي براي جذب جمعيت در اين روستا شده‌است، تا جايي که علاوه بر اين که تعداد بسيار مردودي از اهالي روستا به ساير نقاط کوچيدند، مهاجراني نيز از روستاهاي مجاور وارد اين روستا شدند. تا اين‌که در سال 1374 خورشيدي بر اساس آمارهاي جمعيتي که جمعيت آن بيش از 5,000 نفر برآورد شده بود و با توجه به باستاني بودن منطقه، روستاي ليلان به شهر تبديل شد. امروزه ليلان پيش‌رفت‌هايي را متحمل شده‌است و در واقع ليلان امروزي، وارث آن شهر باستاني است.
هانري راولين سون (افسر انگليسي در حدود سال 1254 هجري قمري) مي نويسد: در دوره هاي خيلي قديم ناحيه گوگان در رديف مراكز بسيار زيبا و خرم آن روزگار بوده است و از چندين دهكده آباد و پيوسته به هم تشكيل شده است. روزبهي و ترقي گوگان را بايد از آنجا قياس و محاسبه كرد كه معمولاً ميزان ماليات هر خانواده 8 تا 9 تومان به پول روزگاران قاجاريه (شاهزاده عباس ميرزا) بوده است. اين جغرافي دان آماري دقيق از باغها و وضعيت معاش گوگان ارائه نموده است و مي گويد باغداران و بازرگانان در مقابل هر طناب زمين يا 96 ذرع مبلغ يك پناباد (ده شاهي و نصف يك ريال) به دولت ماليات مي دادند.
چالز استوارت جغرافيدان و جهانگرد انگليسي در سال 1251 قمري (1835 ميلادي) به ايران آمده و اينگونه مي نويسد: عطر گل سنجد به قدري در هوا آميخته بود كه هر مسافري را از خود بيخود مي كرد ، هوا پاك و طرب افزا و آسمان صاف به محيط اطراف و دشت گوگان لطفي وصف ناپذير بخشيده بود ، خاك زمينهاي حاصلخيز و مستعد، آب كافي ، چشمه ها ، رودخانه ها و چاهها ، هواي معتدل ، فعاليت مردم گوگان ، همه و همه گوگان را به صورت يك منطقه زراعي در آورده بود. و يكي از مراكر كشاورزي ، باغداري و دامپروري آذربايجان محسوب مي شود.
ياقوت حموي سياح و جهانگرد رومي در باره گوگان مي نويسد: ده نجير جان يا اخير جان (اخي جهان) يكي از روستاهاي نزديك گاوگان در 3 كيلومتري آن قرار دارد كه درقديم شاه نشين بود و خزانه شاه در حدود قوم باغي (باغي نزديك روستاي فيروز سالار) به زير خاك فرو رفته و پادشاه ترك آن ديار كرده است.
يكي از بزرگترين و قديمي ترين روستاهاي بخش ، روستاي تيمورلو مي باشد كه بنابر شواهد و قراين و نقل قول قدما حدوداً 13 قرن سابقه تاريخي دارد. وجود سنگ نوشته هاي بزرگ در روستا و وجود قبرستان مجوسان در كنار قبرستان بزرگ روستا و نيز مقبره دو نفر از شهيدان صدر اسلام در اراضي بالوجاي تيمورلو و حفاريهايي كه در سطح روستا در عمق ده متري انجام شده و وجود سفالها و تنورها حاكي از اين ادعاست كه در اثر پس روي و پيشروي آب درياچه اروميه به دفعات مكرر زير آب رفته و تخريب و بازسازي شده است.
در زمان حمله مغول گوگان نيز مانند ساير شهرهاي ايران مورد تجاوز و قتل و غارت قرار مي گيرد ، در زمان هلاكو خان كه شهر مراغه پايتخت ايلخانيان شده بود گوگان و دهستانهاي اطراف آن به علت آب و هواي خوش و باغستانهاي پر ميوه جهت استراحت و خوشگذراني مورد توجه خانان مغول قرار مي گيرد . بعد از زوال ايلخانان به احتمال قوي خزائن خانان مغول پاي كوه قزل داغ در ميان دره اي به خاك سپرده مي شود.
موقعيت جغرافيائي منطقه گوگان
اين منطقه از لحاظ ساختماني و وضعيت طبيعي زمين ، به صورت كفة گسترده اي است و بر روي مخروط افكنة رودخانه نوشين چاي (توفارقان چاي-گنبرچاي) قرار گرفته است كه در مجموع جلگه رسوبي و آبرفتي شرقي درياچه اروميه را تشكيل مي دهد و با شيب ملايمي از ارتفاعات حاشيه غربي سهند تا ساحل درياچه كشيده شده است . اين جلگه فاقد چين خوردگي وارتفاع بلند است و غالبا پستي وبلندي قابل ملاحظه اي ندارد . زمين آن تقريبا مسطح وهموار ،خاك آن حاصلخيز و يكي از مراكزمهم كشاورزي به شمار مي رود .
- نزديكي روستاهاي اطراف (كمتر از 3 كيلومتر ) با محصولات كشاورزي و دامي فراوان چون تيمورلو ، دستجرد ، فيروز سالار ، قاضي جهان ... و همجواري شهرك صنعتي شهيد سليمي و دانشگاه تربيت معلم آذربايجان همچنين برپائي هفته بازار پنجشنبه ها بر رونق اقتصادي منطقه اهميت بسزائي داشته است . - زمستانها در منطقه گوگان مثل اكثر شهرهاي استان زودرس و سرد و طولاني است و از آذرماه شروع وتا نيمه دوم فروردين ( اكثر سالها ) ادامه دارد . تابستانها هم به لحاظ وجود باغات فراوان حاصل از مستعد بودن منطقه و نزديكي به درياچه اروميه ملايم و مطبوع مي باشد .
- بارندگي ساليانة اين منطقه حدود 260 ميليمتر بوده ، حداقل مطلق دما در ماه ژانويه (دي ماه ) حدود 30- درجه و حداكثر مطلق دمايي ثبت شده در ماه اوت (مرداد ماه) حدود 43 درجه مي باشد . حداكثر بارش در ارديبهشت ماه و حداقل آن در تيرو مرداد بوده و همچنين تبغير وتعرق پتانسيل سالانه حدود 750 ميليمتر وحداكثر آن نيز در تيرماه و 170ميليمتر مي باشد .
منطقه گوگان فاقد جنگل مي باشد البته باغات اطراف رودخانه را مي توان بعنوان اراضي نيمه جنگلي بحساب آورد. مراتع بخش حدود 8450 هكتار واكثر گونه هاي گياهي در اين مراتع عبارتنداز تيپ گون ، اسفند ،خارشتر، شير سگ ، خانواده گرامينه و ... خاكهاي مرغوب زراعي جلگه آذرشهر كه منطقه گوگان نيز بر روي آن قرار دارد حاصل نزولات جوي دوران چهارم و جريانات رودخانه اي ناشي از نزولات فوق مي باشد كه با فرسايش ارتفاعات ، موجب تراكم نهشته هاي سطحي در محل فعلي مخروط افكنه آذرشهر شده است و ارتباطي با اقليم فعلي ندارد. آب وهواي منطقه طبق نقشه بيوكليماتيك ايران جزء مناطق استپي سرد محسوب مي شود. وجه تسميه گوگان به اعتقاد برخي اصل اين كلمه به صورت گيوكان كه از تركيب دو كلمة گيو به معني پهلوان ، دلير و رشيد و كان به معني سرزمين مي باشد.( سرزمين پهلوانان و دليران)
در مقابل ، نظرية ديگري هم هست كه چنين عنوان شده است : قبل از استيلاي اعراب به ايران و آذربايجان مناطق زيادي بودند كه به پسوند گان ختم مي شدند مانند: زنگان ، زدگان ، گوگان ، گاوگان و . . . كه بعد از استيلاي عرب ها رواج يافته است از آنجا كه در خط و رسم عرب بجاي گ از حرف ج استفاده نموده‌اند كه در نتيجه زنگان به زنجان تغير مي يابد و كلمه گوگان يا گاوگان به كوكان و يا كاوكان تغيير مي يابد. نظريه سوم: در اين منطقه بدليل نزديكي به درياچه اروميه و وجود مزارع و آبهاي روان محل پرورش گاو بوده است كه كلمة گان نيز بمعناي محل پرورش يا محل و ميهن بوده است كه جمع كلمه به معني سرزمين پرورش مي باشد ولي در اين مورد مدرك مستندي در دست نمي باشد و خود اهالي منطقه نيز اين نظريه را تأييد نمي كنند. اما به نظر مي رسد كلمه گاوگان از كلمة بكاول كه مخفف كلمة كاوُل (به معني سفره چي باشد) كه تركان به آن اطلاق مي كردند گرفته شده باشد و با توجه به اينكه مسير جادة باستاني ابريشم از اين شهر مي گذشته و بر سر راه كاروانيان و گذرگاهان بود به معني سفره‌چي ها آمده باشد و همچنين به احتمال قوي گاوگان از كلمة كاوگان كه در شاهنامه فردوسي آمده است گرفته شده و منسوب به خاندان كاوگون باشد كه در اين مناطق مي زيسته‌اند: سپهدار چون قارَن كاوگان به پيش سپاه اندرون آوكان پتانسيل گردشگري گوگان - مخزن تغذيه مصنوعي فيروز سالار: كه داراي ظرفيت 3 مليون متر مكعب بوده وآب به صورت كانال انحرافي از رودخانه به آن وارد مي شود . پرورش ماهي و ماهيگيري در آن رونق دارد .
3- چشمه معدني شورسو: اين چشمه به فاصله اندكي از ائل ميداني واقع شده ودر فلات آهكي قرار دارد . آب و املاح آن براي بسياري از دردهاي مفصلي مفيد است .
4- معادن غني سنگهاي مرمر و تراورتن (ليموي وگردوئي وقرمز ) در اطراف شهر علاوه بر استخراج آن مناظر زيباي را نيز بوجود آورده اند كه خود حاصل چشمه هاي معدني چون شورسو وتاپ تاپان در روي فلات آهكي مي باشد .
5- مقبره زينب خاتون (زوجه پيامبر اكرم وبه روايتي مادر اسامه بن فرقه) در كوهپايه هاي روستاي دستجرد كه سالانه پذيراي خيل عظيم عاشقان اهل بيت عصمت وطهارت مي باشد .
6- مقبره صديقه خاتون خواهر زينب خاتون در روي تپه اي مشهور به شوشلي در قسمت جنوبغربي گوگان.
7- مسجد جامع گوگان كه قديمي ترين ساختمان بجا مانده از دوره وليعهدي عباس ميرزا كه معماري آن منحصر به فرد مي باشد.
8- زيارتگاه مسجد حضرت ابوالفضل : اين مسجد يكي ازمساجد مهم شهر بحساب آمده و از نقاط مختلف استان براي زيارت آن و دادن نذري ، بخصوص در ماههاي محرم و صفر به اين مسجد مي آيند .
9- غارهاي مختلف در روي فلات آهكي در گوگان – دستجرد و قاضي جهان كه به عنوان نمونه مي توان به يددي كهل (هفت غار) وساري كهل (غار زرد )اشاره نمود .
10- وجود اراضي و باغات در اطراف رودخانه گنبرچاي اين منطقه را به صورت يك منطقه نيمه جنگلي به حساب آورده و در بهار و تابستان پذيراي گردشگران مختلفي از اقصي نقاط استان به اين منطقه ميباشد
11- وجود آثار باستاني چون كوحنه ديمان (آسياب خرابه) دليحلي داش (سنگ سوراخ) وآثار با قيمانده از قناتهاي قديمي مي تواند مناطق خوبي براي گردشگري و افراد علاقمند به طبيعت باشد .
12- پلاياي گوگان كه در انتهايي ترين قسمت جلگه قرار گرفته وداراي اشكال كم نظيري از نمك و همچنين كوير در آن قابل مشاهده است (تا نزديكي درياچه اروميه).
مردم
اکثر مردم شهر ليلان به کشاورزي و باغداري مشغولند. زبان مردم اين شهر، همانند ساير نقاط منطقه آذربايجان، ترکي آذربايجاني است. طبق آمار سال 1385 خورشيدي از مجموع 6,079 نفر جمعيت اين شهر، 2,962 نفر مرد و 3,117 نفر زن هستند که در مجموع، 1,468 خانوار را تشکيل مي‌دهند. همچنين طبق همين آمار، 71 درصد از مردم اين شهر باسواد و 29 درصد بي سواد هستند.آمار مردان و زنان شهر، نشان‌دهنده اين است که به‌علت اين‌که شغل اکثر مردان پيمانکاري است، در ساير نقاط کشور ساکن مي‌باشند.