صومعه سرا شهري در 25 کيلومتري غرب شهرستان رشت است. از شمال به بندر انزلي و رضوانشهر و از جنوب به فومن مرتبط است. محصولات عمده اين شهرستان برنج و چاي و کرم ابريشم است.
مشخصات صومعه سرا
شهرستان صومعه سرا از شهرستان‌هايي است که در غرب گيلان واقع شده و از شمال به انزلي و از جنوب شهرستان فومن و از شرق به شهرستانهاي رشت و شفت و از غرب به شهرستانهاي ماسال ورضوانشهر محدود است.شهرستان صومعه سرا با وسعتي حدود 633 کيلومتر مربع و بر اساس آخرين تقسيمات کشوري داراي سه بخش مرکزي، تولمات، ميرزاکوچک جنگلي و هفت دهستان کسما، طاهر گوراب، ضيابر، هندخاله، ليفشاگرد، گوراب زرميخ، مرکيه، و سه شهر صومعه سرا، مرجغل، گوراب زرميخ و يکصد و پنجاه و دو روستا مي‌باشد. عرض جغرافيايي شهرستان سي و هفت درجه و هجده دقيقه و طول جغرافيايي چهل و نه در صد و هجده دقيقه‌است. مرکز شهرستان يعني صومعه سرا در فاصله تقريبي بيست و سه کيلومتري مرکز استان قرار دارد. اين شهرستان حدود 145000 نفر(سرشماري 75)جمعيت داردکه رقمي حدود يک سوم آنها را جمعيت شهري و بقيه را ساکنان روستا تشکيل مي‌دهند. ناهمواري‌ها، جلگه و دشت صومعه سرا از شمال به تالاب انزلي و جنگل‌هاي مناطق تالابي و از جنوب به دشت حاصلخيز و مزارع برنج فومن و در قسمت غرب به مناطق کوهپايه‌اي و جنگلي ماسال محدود است. قسمت بيشتر شهرستان در ناحيه جلگه‌اي قرار داشته و در بخش ميرزاکوچک جنگلي ارتفاعاتي باحداکثر هزار و دويست متر ارتفاع که پوشيده از جنگل است ديده مي‌شود که دو منطقه ييلاقي شهرستان به اسامي گندرجي و خونپارجي در همين ارتفاعات وجود دارد. صومعه سرا قبلا يکي از روستاهاي بخش کسما و از توابع شهرستان فومن بشمار مي‌رفت. در گذشته نسبت يه آباديهاي اطراف خود از اهميت کمتري برخوردار بوده ليکن امروزه به دليل داشتن موقعيت بهتر از آباديهاي ديگر پيشي گرفته و به صورت مرکز شهرستان از اعتبار برخوردار است. صومعه سرا شهر زيبائي است که ميان مزارع و باغهاي وسيع قرار گرفته‌است برنج و توتون از محصولات مهم صومعه سرا ست و در کنار آن پرورش کرم ابريشم و چايکاري رواج زيادي دارد.صومعه سرا شهر جديدي است و به همين دليل اکثر ساختمانها ي آن نوساز هستند. فعاليتهاي اقتصادي شهر عمدتاً بر مبادله محصولات کشاورزي روستاي اطاف متکي است در محل مناره بازار نزديک سلجوقيان بر جاي مانده‌است اين مناره حدود 20 متر ارتفاع دارد. در اطراف صومعه سرا پلها و امامزاده‌ها و آثار زيادي وجود دارد که بسياري از آنها داراي ارزش تاريخي هستند.
شهرستان صومعه سرا به سه سيستم آبياري متکي است رودخانه، سدها و کانال‌هاي خطوط شبکه آبرساني و آب بندان‌ها. از چهل رودخانه جاري در گيلان بيش از ده رودخانه کوچک و بزرگ در شهرستان صومعه سرا جريان دارد که جملگي از ارتفاعات شهرستانهاي ماسال و فومن سر چشمه گرفته و پس از طي مسافتي و عبور از روستاهاي متعدد به تالاب منتهي مي‌شوند ميزان آبدهي اين رودخانه‌ها در تمام طول سال يکسان نيست و معمولاً از اواخر فروردين تا پايان مرداد آب رودخانه‌ها کاهش مي‌يابد و همين رودخانه‌ها علاوه بر نعمتي که به مردم ارزانــــــــي مي‌دارند در مقاطعي از سال با طغيان خود موجب ضرر و زيان خصوصا به بخش کشاورزي مي‌شوند و به طور معمول هر ساله شــــاهد آسيب هـــــاي ناشي از آن هستيم.0 شهرستان صومعه سرا با آب و هواي ويژه خود در اقليم مرطوب و معتدل قرار داشته و داراي باران فراوان با بيش از هزار ميلي متر در سال مي‌باشد. اين شهرستان همانند ساير شهرستانهاي گيلان در مقابل رطوبت زياد از گرماي متوسط و جريان هواي مطبوع برخوردار بوده که بادهاي مختلف در آن جريان دارند که شديدترين آن بادگرم زمستاني که از غرب وزيده و در کوتاه مدت رطوبت منطقه را خشک و موجبات خسارت و بعضا آتش سوزي مي‌شود.
خاک و زمين در شهرستان صومعه سرا به سه گروه تقسيم مي‌شود. خاک تالابي که اين خاک در شمال شهرستان و در حاشيه تالاب تشکيل يافته آب زير زميني در اين نوع خاک‌ها بسيار نزديک به سطح زمين و غالبا غرقاب است تا حدودي براي چراي احشام مورد استفاده قرار مي‌گيرد و غالبا مراتع را تشکيل مي‌دهند. خاک جلگه‌اي که معمولاً از رسوبات رودخانه‌ها به وجود آمده و داراي پستي و بلندي اندکي هستند و بهترين خاک براي کشت انواع گياهان متداول در منطقه خصوصا برنج است. خاک‌هاي کوهپايه‌اي که اين نوع خاک در دامنه کوههاي البرز قرار داشته، عمق خاک نسبتاً خوب بوده و معمولاً داراي شيب جنگلي مي‌باشند و براي کشت گياهان مناسب هستند. مقدار هجده هزارهکتار از اراضي شهرستان راجنگل تشکيل مي‌دهد که عموماً درارتفاعات و به طور پراکنده در نواحي جلگه‌اي قرار دارندوگونه هــــــاي جنگلي، افرا، بلوط و توسکا در آن ديده مي‌شود، کاشت صنوبر در سالهاي اخير رايج و شهرستان به عنوان بيشترين توليد کننده اين نوع چوب در ايران محسوب مي‌شود.
از ويژگي‌هاي منحصر به فرد شهرستان وجود تالاب در شمال آن است که از نظر زيست محيطي، سياحتي و اقتصادي داراي اهميت ويژه و زيستگاه گونه‌هاي مختلف پرندگان بومي و مهاجر و انواع آبزيان مي‌باشد و به عنوان بزرگترين تالاب دنيا محسوب و داراي توان‌هاي بالقوه متعدد مي‌باشدکه يکي از آنها ارزش چراگاهي حاشيه تالاب است و در حاشيه تالاب ساکنين زيادي زندگي مي‌کنند که اساس معيشت آنان کشاورزي مبتني بر برنج، صيفي جات، توتون و نيز فعاليتهاي جنبي صيد، شکار و دامداري مبتني بر پرورش گاو و گاوميش مي‌باشد. از مهم‌ترين رودخانه‌هاي که به اين تالاب وارد مي‌شوند مي‌توان به ماسوله رودخان، قلعه رودخان، پسيخان و... را نام برد. همچنين مناطق حفاظت شده سلکه و سياه کشيم با اعتبار بين المللي به عنوان محل امني جهت زيستگاه پرندگان مهاجر در شهرستان صومعه سرا واقع است.
معماري سنتي روستايي در صومعه سرا به تجربه گرانبهاي گذشتگان تکيه داشته و هماهنگ با عوامل محيطي پديد آمده‌است که در چگونگي معماري عوامل آب و هوايي همچون باران مداوم، وزش بادها، طبيعت و مواد موجود در دسترس نقشي اساسي دارد ودر بعضي مناطق نوع خانه‌ها مانند تلمبار، کندوج و... در ارتباط مستقيم با کار کشاورزي است.
به علت يکسان بودن گونه خاک و اقليم زبان قسمت اعظم شهرستان در منطقه جلگه‌اي گيلکي و در نواحي کوهپايه‌اي و ارتفاعات تنيان در بخش ميرزاکوچک جنگلي و همچنين روستاهاي طالش محله، چکوور و لارسر در بخش مرکزي مردم با گويش طالشي و در روستاي گاز گيشه به علت تعدد کرد مهاجر (از گذشته‌هاي دور) با زبان کردي تکلم مي‌کنند همچنين گروهي آذري زبان به عنوان مهاجر از استان ههاي اردبيل و زنجان به طور پراکنده و خصوصا در محله‌اي موسوم به زيده سرا در شهر صومعه سرا سکونت دارند.
آداب و رسوم رايج در شهرستان صومعه سرا که برخي به فراموشي سپرده شده را مي‌توان به شرح زير برشمرد: لافند بازي که بيشتر در جشن‌هاي عروسي، عيد نوروز و يا در بازارهاي هفتگي اجرا مي‌شد، کشتي گيله مردي که امروزه همچنان پا برجاست و يادگار قدرت و دلاوري مردم اين خطه‌است و ريشه در تاريخ دارد، نوروز خواني که از رسوم آخر هر سال است و هم اکنون کم و بيش رواج دارد و نماد ورود بهار مي‌باشد، عروس گوله از ديگر مراسم قبل از حلول سال نو به شمار مي‌رفت اين نمايش همراه با آواز داراي مفاهيم اخلاقي و تزئيني خاصي بود. گل گل چهارشنبه از مراسم کهن ايرانيان که در گيلان و در صومعه سرا با عنوان چهارشنبه سوري رايج است که در غروب سه شنبه آخر سال و در شب چهارشنبه انجام مي‌شود و هنگام پريدن از آتش مي‌خوانند: زردي بشه، سرخي بايه، نکبت بشه دولت بايه. سيزده سال به عنوان آخرين مراسم نوروز که مردم بيشتر به کنار رودخانه‌ها و در دل جنگل‌ها مي‌روند و به صورت گروهي آخرين روز نوروز را گرامي مي‌دارند. شب چله که از مراسم باستاني ايراني است که معمولاً چنين شبي اهل خانواده و خويشان گردهم مي‌آيند و معمولاً از تنقلات و آجيل استفاده مي‌نمايند. گيشه بوري که يکي از مراسم مربوط ازدواج بوده که اين مراسم با صداي ساز و نقاره و ترانه خواني و شادماني عروس و داماد و ديگر مهمانان همراه است. همچنين زيارت عتبات عاليات خصوصا زيارت مشهد مقدس و اخيرا سوريه و کربلا پس از برداشت محصول برنج، عزاداري ماه محرم که همچون ساير مناطق ايران مردم شهرستان آداب و رسوم ويژه براي سوگواري حسين بن علي (ع) دارند. معمولاً مردم در روزهاي نهم و دهم محرم به زادگاه خود مي‌آيند و در جمع بستگان و آشنايان در مراسم عزاداري شرکت مي‌کنند و مراسم سوم سيدالشهداء هر سال در طاهر گوراب با شکوه خاصي برگزار مي‌شود و مردم از روستاهاي دور و نزديک جهت شرکت در اين مراسم به سوي طاهر گوراب روانه مي‌شوند. بازارهاي محلي و هفتگي در شهرستان از رونق فراوان برخوردار است که يکي از مراکز مراوده‌هاي اجتماعي، فرهنگي و اقتصادي مردم به شمار مي‌رود.
از آثار تاريخي اين شهر نيز مي‌توان به مناره روستاي مناره بازار، آثار بجا ماندني از پل خشتي در روستاي پردسر، پل خشتي گازرودبار، سيد خروسه در هفت دغنان ضيابر که بعضا به وسيله سازمان ميراث فرهنگي در حال مرمت و بازسازي است. مناره گسگر صومعه سرا:اين مناره در بخش مرکزي از توابع شهرستان صومعه سرا و در 36 کيلومتري غرب شهرستان رشت واقع شده‌است. مناره گسگر در سر راه يک جاده قديمي معروف به شاه عباسي واقع شده‌است و ياد آور مناره‌هاي عظيم سلجوقي در ديگر مناطق ايران است. ارتفاع مناره 29 متر و قطر آن در پايه 7 متر و در بخش فوقاني 35/2 متر است و منار شکل مخروطي دارد. يک ستون نگهدارنده در وسط به عنوان تکيه گاه به ابعاد 55×55 سانتيمتر به پلکان مارپيچ داخلي و جداره بيروني منار ايستائي داده‌است. هيچ کتيبه‌اي که تاريخ بنا و باني آن را معرفي کند، وجود ندارد. منار با آجرهاي مربع شکل به ابعاد 13×13 سانتيمتر و قطر 6 سانتيمتر بنا گرديده و جز در قسمت فوقاني که دو نوار آجرکاري تزئيني آن را زينت داده، در ساير قسمت‌ها کاملاً ساده و بدون آلايش است. با توجه به شکل مناره و مصالح بکار رفته در آن مي‌توان مناره گسگر را در رده ميلها و مناره‌هاي دوره سلجوقي قرار داد. اين مناره در زلزله 1369 گيلان به شدت آسي ديد.همچنين ساختماني واقع در کسما که مقر مبارزان جنگل و بنام عمارت معروف است اشاره کرد.از بازارهاي عمده در مرجقل ضيابر، گوراب زرميخ و صومعه سرا را مي‌توان نام برد. وجود بيش از 180 مسجد و بقاع متبرکه در اقصي نقاط شهرستان معرف مذهبي بودن اين ديار و علاقه آنان به ائمه اطهار است. شهرستان صومعه سرا از مناطق زيبا و ديدني استان گيلان است که به دليل ناشناخته بودن از ديد مسافران و حتي مردم اين شهرستان دور مانده‌است. ناشناخته ماندن اين شهرستان موجب شده تا نتواند به عنوان يک منطقه گردشگري براي مسافران جاذبه داشته و ديدني به نظر آيد. شهرستان صومعه سرا به دليل قرار گرفتن در حاشيه جنوبي تالاب انزلي سالانه پذيراي پرندگان مهاجري از قبيل کيلار، فيلوش، خوتکاي پرسفيد و معمولي است که براي هر مسافري زيبا و خاطره انگيز است. در مدخل ورودي اين شهر يک هتل به نام ابريشم وجود دارد که از نظر پذيرايي و اقامتي تاحدزيادي مي‌تواند در حل مشکلات مسافران نوروزي مثمر واقع شود. منطقه زيبا و کوهستاني «تنيان» واقع در بخش ميرزاکوچک يا گوراب زرميخ صومعه سرا از نقاط زيباي طبيعي به شمار مي‌رود که به دليل طبيعت فرح انگيز و نشاط آور، منحصر به فرد و از جاذبه‌هاي طبيعي اين شهرستان است.
کتابخانه‌هاي عمومي
در سال 1349 عده‌اي از دوست داران کتاب در شهر صومعه سرا اقدام به تشکيل انجمن کتابخانه‌ها نمودند. در اواخر اين سال، شهرداري شهر صومعه سرا 150 متر مربع زمين جمعيت احداث کتابخانه در اختيار انجمن گذاشت در بهمن سال 1351، اين کتابخانه بازديد بناي 130 متر و با صرف مبلغ 400 هزار ريال هزينه و 210 جلد کتاب اهدايي فعاليت خود را آغاز نموده غير از کتابخانه مزبور چند کتابخانه ديگر در سطح اين منطقه قرار دارد که به قرار ذيل است: کتابخانه عمومي گوراب زرميخ، کتابخانه عمومي طاهرگوراب، کتابخانه عمـــومي شهيد مجيدي ليف شــاگردو.... کتابخانه جامع شهر صومعه سرا تحت عنوان کتابخانه باقرالعلوم در سال جاري احداث و هم اکنون در حال خدمت رساني مي‌باشد.
صنــايع دسـتي
صنايع دستي استان گيلان شامل: «گليم بافي، سراميک سازي، بامبوبافي، مرواريدبافي (سبدبافي) قلاب دوزي، نازک کاري چوب، چموش دوزي، توليدات دست بافت، معرق و مينياتور، فرش بافي و... مي‌باشد که از ميان آنها 1ـ حصيربافي که با سـاقه گياه لي (گياه مرداب) و صوف انجام مي‌شود، سراميک سازي، توليدات دست باف و... خاص صومعه سرا است.
ابريشم
صومعه سرا را در واقع مي‌توان خاستگاه ابريشم ايران دانست، ابريشم در واقع مهم‌ترين و شاخص ترين صنعت و سوغات صومعه سرا محسوب مي‌شود که مطمئناً در کل کشور ايران بي همتاست. هرچند گيلان از نظر تعداد کارخانه‌هاي مربوط به صنعت ابريشم محدود است ولي صومعه سرا از اين نظر بسيار غني است والبته جاي پيشرفت فراوان نيز دارد. همچنين اين چند کارخانه موجود در صومعه سرا در کل کشور نيز از اهميت بسزايي در صنعت نوغان کشور محسوب مي‌شوند.
کارخانه‌هايي که در گيلان به جمع آوري پيله کرم ابريشم و خشک کردن و انبار کردن و عرضه آن به بازار هستند بسيار محدودند و در محدوده صومعه سرا قرار دارند، شامل:
1ـ کارخانه پيله کسماء که به‌وسيله شرکت پيله ور ساخته شد ولي دستگاه آن که ژاپني است به‌وسيله شرکت ايران نصب شده‌است.
2ـ کارخانه پيله طاهرگوراب که دستگاه آن از نوع ژاپني جديد است در حال حاضر تنها شرکت ابريشم کشي شرکت (صنايع ابريشم گيلان) مي‌باشد که سرمايه آن 500 ميليون ريال بود. اين کارخانه در روستاي «شارم» از بخش‌هاي اباتر صومعه سرا در فاصله 8 کيلومتري اين شهر است طبق آمار بدست آمده صومعه سرا فاقد زمين زير کشت بار و پيله نوغان و توليد تعداد نوغاندار است و داراي 2 شعب تعداد تخم (جعبه‌است) 3. در ايران 4 کارخانه ابريشم کشي وجود دارد اولين واحد در شهرستان صومعه سرا دومين واحد در رشت که تعطيل مي‌باشد و سومين واحد شرکت صنايع ابريشم شرق گيلان واقع در شهرستان لنگرود که با توليد ساليانه 125 تن نخ ابريشم بزرگترين واحد توليدي کشور مي‌باشد و چهرمين واحد ابريشم طوس که در مشهد مقدس واقع شده است.
وجه تسميه صومعه سرا
سبب نامگذاري صومعه سرا به دو علت است: اسم اين شهر برگرفته از عارف بزرگ قرن چهارم و پنجم هجري شيخ عبدالله صومعه‌اي مي‌دانند که امروزه مزارش در اول جاده صومعه سرا ـ فومن قرار گرفته‌است. برخي بر اين باورند که چون در گذشته‌هاي دور در اين منطقه گلي به نام (صومعه) وجود داشته و اسم آن از آنجا برگرفته شده‌است. از آنجائيکه در زبان گيلکي صومعه سرا را «سوماسرا» تلفظ مي‌کنند، و با توجه به معني کلمه «سوما» که زاهد و بي ريا معني مي‌دهد، گروهي اين مساله را دليل نامگذاري اين منطقه مي‌دانند. والبته قرار گرفتن تعداد قابل توجهي امامزاده و مسجد در اين منطقه نيز از نکات قابل اشاره در نامگذاري اين شهرستان مي‌باشد.