بُروجـِرد يکي از شهرهاي قديمي غرب ايران در استان لرستان است. بروجرد را در گويش بروجردي وُوري يرد v?riyerd و در لُري وُروگرد vor?gerd مي نامند. شهر بروجرد مرکز شهرستان بروجرد است. اين شهر بيش از دويست و سي هزار نفر جمعيت دارد.
بافت معماري قديم بروجرد که آخرين بار در دوران قاجاريه ساماندهي شده بسيار زيبا بوده و نمونه‌هايي از آن هنوز باقي است. هسته اوليه اين شهر شامل چند کوي و محله بزرگ مانند بروا، صوفيان و دانگه بوده است و بازارها، مسجدها و خانه‌هاي مجللي در آن وجود داشته است. بروجرد در طول تاريخ همواره محصور به حصاري بزرگ بوده است که اطراف آن نيز خندقي قرار داشته است. آخرين بار قلعه بروجرد به دستور حسام السلطنه قاجار بازسازي شد.
نام شناسي
سعيد نفيسي بروجرد را از شهرهاي ساسانيان و اصل آن را بروگرد و ساخته از "بر" + "گرد" دانسته است که به معناي شهري است که گرد است و بر و ميوه فراوان دارد. اشکانيان و ساسانيان شهرها را بيشتر با پسوند گرد مي‌‌ساخته‌اند همانند سوسنگرد، بروگرد و دارابگرد. عده‌اي نام درست بروجرد را ويروگرد دانسته‌اند که به معناي شهر و ساخته ويرو شاهزاده اشکاني است. کوهي در غرب بروجرد با نام ولاش نيز ياد آور نام شاهان اشکاني است. اما معتبرترين نوشته ها، بروجرد را پيروزگرد دانسته‌اند که آن را به فيروز ساساني منتسب مي‌کند.
يزدگرد سوم پادشاه ساساني پس از شکست از اعراب به منطقه بروجرد گريخت و سپاهيانش در آن محل بر + او + گرد آمدند و به اين ترتيب نام اين محل بَروگرد شد.
در کتابهاي تاريخي از بروجرد با نامهاي گوناگون نام برده شده است مانند بَروجرد، فلوجرد، اردکرد، يزدگرد، ولوگرد. روحبخشان در کتاب "جغرافياي تاريخي بروجرد" بيش از سي مورد از صورتهاي مختلف نام اين شهر را به تفصيل ذکر نموده است.
امروزه بروجرد با نامهاي وُروگرد vor?gerd (لري)، بُروگرد bor?gerd(روستايي و نيز در نوشته‌هاي پارسي سره)، وُوري يرد v?riyerd (گويش بروجرد) و بروجرد bor?jerd (نام رسمي) آن شناخته مي‌شود. لقب اين شهر در گذشته «دار السرور» بوده است که نشان از طبيعت و محيط دلپذير و مردم خوش مشرب آن داشته است. در دهه‌هاي اخير لقب‌هاي «شهر سبز»، «زادگاه فرزانگان» و «پاريس کوچولو» نيز از سوي مردم مختلف براي بروجرد به کار گرفته شده است.
تاريخچه بروجرد
بروجرد از شهرهاي باستاني ايران است که برخي ساخت آن را به منوچهر از سلسله پيشداديان نسبت مي‌دهند اما شواهد کافي در مورد شهر بودن آن تنهااز دوران ساسانيان موجود است که بر اساس کتابهاي تاريخي، بروجرد يکي از پايگاههاي نظامي ايران به هنگام حمله اعراب و جنگ نهاوند بوده است.
جغرافيا و آب و هوا
بروجرد داراي آب و هواي سرد کوهستاني با زمستانهاي پر برف و سرد و تابستانهاي معتدل است. تعداد روزهاي يخبندان در برخي از نقاط اين ناحيه به بيش از 70 روز مي‌رسد. بيشترين درجه حرارت در تابستان‌ها 38 درجه و کم‌ترين آن در زمستان 18 درجه زير صفر برآورد شده است. ميزان باران ساليانه شهرستان بروجرد حدود 500 ميلي‌متر است که بيشتر در فصل بهار انجام مي‌گيرد. در زمستان بارشها بيشتر به صورت برف است که ارتفاع آن در شهر بروجرد گاه تا يک متر و در کوههاي منطقه گاه تا سه متر مي‌رسد.
شهر بروجرد بر کوهپايه‌هاي زاگرس و در دشت سيلاخور قرار گرفته و از سه جهت شرق، شمال و غرب به کوه ختم مي‌شود. تنها در جهت جنوب و جنوب شرقي است که دشت وسيع سيلاخور قرار گرفته است. اين شهر و مناطق پيرامون آن به دليل قرار گيري بر روي گسله سراسري زاگرس، زلزله خيز هستند. بروجرد در ارتفاع 1620 متري از سطح دريا و در 09/33 درجه شمالي و 08/48 درجه شرقي واقع مي‌‌باشد.
بروجرد بر سر راه تهران - خوزستان قرار گرفته و داراي موقعيت ممتاز ارتباطي است. همچنين راه کرمانشاه - اصفهان از بروجرد مي‌‌گذرد. بروجرد با اراک 110، با اصفهان 350 و با تهران 390 کيلومتر، همدان 150 کيلومتر و با کرمانشاه 280 کيلومتر فاصله دارد. بروجرد به خاطر مردم خوش مشرب و طبيعت زيبايش گردشگران زيادي را پذيراست و در گذشته به دار السرور شهرت داشته است. در فاصله نزديک به 40 کيلومتري بروجرد آخرين بناي قبل از اسلام و امپراتوري ساسانيان بنام قلعه يزدگرد احداث شده است که برقله کوه و از سنگ لاشه وبدون ملات بنا شده ، و از شواهد وظواهر پيداست قله به سرعت بنا شده و محل آماده سازي و تجديد قوا براي نبرد قادسيه در نزديکي نهاوند که آخرين جنگ پيش از اسلام براي ايرانيان بوده.
جمعيت
شهر بروجرد در سال 1385 جمعيتي برابر با 227,547 نفر داشته است. از اين ميزان، 114,884 نفر مرد و بقيه زن بوده اند که تعداد مردان و زنان تقريباً مساوي است. تعداد خانوارهاي اين شهر در همين سال 59,431 خانواده بوده است.
جمعيت اين شهر در سالهاي 1365، 1370 و 1375 به ترتيب 186، 201 و 217 هزار نفر بوده است.
گويش
گويش بروجردي
مردمان ناحيه بروجرد با گويش بروجردي صحبت مي‌کنند که گويشي حد فاصل بين لُري و فارسي معيار است. اين گويش با تغييرات اندکي در ملاير و ناحيه سربند استان مرکزي نيز به کار مي‌رود. يهوديان بروجرد داراي گويش مخصوص به خود هستند. گويشها و زبانهاي ديگر مانند لري خرم آبادي و لکي نيز در منطقه رواج دارند. برخي روستاهاي جنوب شهر بروجرد در منطقه سيلاخور به گويشي صحبت مي‌کنند که به گويش سيلاخوري معروف است. گويشوران ترکي با لهجه محلي در برخي روستاهاي شرق بروجرد ساکن هستند. اين روستاها عمدتا تابعه استان مرکزي و شهرستان سربند هستند اما به دليل نزديکي به بروجرد، داراي مراودات و رفت و آمد بيشتري به شهر بروجرد هستند.
چهره‌هاي مشهور
عبدالحسين زرين کوب
سيد حسين طباطبائي بروجردي
افتخارالاسلام نبوي طباطبايي (صدرالعلماء)
سيد جعفر شهيدي
علامه بحر العلوم
سلطاني طباطبايي
کشفي
عليمحمد نجفي بروجردي
عبدالمحمد آيتي
مهرداد اوستا
لوريس چکناواريان
غلامحسين مراقبي
جواد بختياري
صامت بروجردي
حزين بروجردي
همايون کتيرايي
ديدني‌هاي بروجرد
مسجد جامع بروجرد
مسجد سلطاني بروجرد (مسجد شاه)
امامزاده جعفر بروجرد
آرامگاه شاه زواريون بروجرد
مسجد قلعه
موزه اسناد مشروطيت بروجرد (خانه افتخارالاسلام نبوي طباطبايي)
تکيه موثقي
پل قلعه حاتم
قلعه روميان بروجرد
بازار بروجرد
گردشگاه تپه چغا سرخه بروجرد
بوستان فدک
بوستان سماور
ميدان آيت الله بروجردي
روستاي ونايي
تالاب بيشه دالان
قله ها، بيشه‌ها و دامنه‌هاي کوه گرين
گردشگاه گل دشت
پارک بانوان بروجرد
روستاي کفش‌گران
دانشگاهها و مراکز آموزش عالي
دانشگاه آزاد
پيام نور مرکز بروجرد
مرکز آموزش علمي کاربردي بروجرد
دانشسراي کشاورزي بروجرد
مرکز آموزش مهندس ارتش
حوزه علميه امام صادق بروجرد
مرکز آموزش عالي علمي کاربردي جهاد کشاورزي بروجرد