آمل يکي از شهرهاي استان مازندران در ايران است. شهر آمل با 199,698 نفر جمعيت (بر اساس سرشماري سال 1385) در جلگه مازندران و در دوسوي رود هراز با ارتفاع 76 متر از سطح دريا در 52 درجه و 21 دقيقه طول شرقي و 26 درجه و 25 دقيقه عرض شمالي و در فاصله 70 کيلومتري غرب ساري، مرکز استان، 18 کيلومتري جنوب درياي مازندران و 6 کيلومتري شمال دامنه کوه البرز و 180 کيلومتري شمال شرقي تهران قرار دارد.
وجه تسميه:
نام يکي از اقوام ساکن کرانه جنوبي درياي مازندران آمارد بوده‌است. نام شهر آمل در مازندران را دگرگون‌شده نام آمارد دانسته‌اند. واژه آمل که گونه ديگر آن آموي است، احتمالا از قبيله باستاني (آ)مردها يا (آ)ماردها گرفته شده‌است. مورخان باستاني غربي نام اين قبيله را مردي (mardio) يا آمردي (Amardio) آورده‌اند. آماردها قومي نيرومند و جنگجو بوده‌اند و ناحيه فعلي آمل را به عنوان مرکز خود انتخاب نموده و نام خود را بر نهادند و بعدها واژه «آماردها» به سبب کثرت تلفظ به آملد، آمرد و «آمل» بدل شد. نيز وجه تسميه اين شهر به سبب بنيانگزارش "آمله" نيز مي‌تواند باشد، چنانکه در تاريخ طبرستان ابن اسفنديار آمده است.
تاريخچه:
در حدود قرن نهم پيش از ميلاد در دو طرف سفيدرود در حدود رستم آباد امارت نشين‌هاي متعددي به وجود آمده بود که مردم آن در ساختن کوزه‌هاي سفالين گلي و پيکرک‌هاي گاو و جام‌هاي زرين و زينت آلات و غيره سليقة بخصوصي نشان داده‌اند و آثارشان نشان مي‌دهد که تمدن و هنر آنها بسيار پيشرفته بوده‌است. اين امارت نشين‌ها در حدود قرن هفتم تا پنجم پيش از ميلاد به وسيله اقوام مقتدر تازه وارد منهدم گرديدند. ناحيه ساحلي جنوب درياي مازندران در همين زمان و حتي مدت‌ها پيش از آن معبر آساني براي عبور اقوام شمالي به سوي دره‌هاي حاصلخيز و مراتع کوهستانهاي مغرب ايران بود. از آن راه اقوام مزبور مي‌توانستند به آساني به شهرهاي پرثروت بين‌النهرين دست يابند. به علاوه سواحل باختري درياي مزبور به راه طبيعي قفقاز برمي خورد و اين ناحيه در ميان درياي مازندران مانند «هيت‌ها» و «ميتاني‌ها» و «کاسي‌ها» و شايد مادها و... بعد از آنها «سکايي‌ها» و «کيمري‌ها» از آن براي ورود به شبه جزيرة آناتولي و فلات ايران و جلگة بين النهرين استفاده مي‌کردند.
اگر نزديکي زبان و عادات و رسوم مردم سواحل جنوبي درياي مازندران يعني «گيل‌ها» و «ديلم‌ها» و «تپوري‌ها» و «آماردها» را با تالش‌ها در نظر بگيريم اين طور به نظر مي‌رسد که تمام اين اقوام از راه گردنه‌هاي قفقاز و سواحل تالش به طرف گيلان آمده باشند و چون سواحل دريايي براي زندگي مناسب نبود به ارتفاعات واقع در کنار جنگل‌ها رفته و به گله‌داري در مراتع سبز جلگه‌هاي مرتفع البرز مشغول شدند. امروز در تمام اين نواحي گورهاي متعددي از آنان وجود دارد. تعداد گورهايي که در جلگه‌هاي مرتفع واقع در کنار جنگل‌هاي گيلان و مازندران قرار دارد به قدري زياد است که مي‌توان احتمال داد که اجتماعاتي در آن نواحي مسکن داشته‌اند و آثار خانه‌هايشان از ميان رفته باشد.
در عصر صفوي آمل رونق فراوان گرفت و حکام صفويه به مازندران دلبستگي خاص داشتند. شاه عباس که به آمل علاقه زياد داشت به دستور او جاده کنار رودخانه هراز آباد شد و در طول راه براي توقف چهارپايان و افراد کاروانسرا ايجاد کردند جاده شوسه‌اي که آمل را به ساري و گرگان وصل مي‌کرد، درزمان او احداث شد.
معماري و گردشگري:
1- بازار: راسته اصلي بازار قديم آمل به همراه راسته‌هاي فرعي منشعب از آن (راسته عطاران، راسته پالان دوزان، راسته نمدمالان و نوراسته)نقش مهمي در تشکيل و تعريف محدوده بافت ايفا مي‌کنند. راسته اصلي دقيقاً و بلافاصله بعد از پل دوازده چشمه (جنوب شرقي بافت) آغاز و به صورت قطري و طولي در بافت حرکت کرده و تا نزديکيهاي مرکز اصلي کاشي محله (مسجد جامع علي کوچک) ادامه مي‌يابد. بازار به بافت ويژگي طولي و خطي بودن آن (گذر و محور اصلي بافت) تلفيق بعضي از مراکز محله با آن (مشائي محله و شاهاندشتي محله)، برخورداري از کاربري اجتماعي – اقتصادي و همجواري با ديگر عناصر شهري عمده بافت (مسجد جامع، مسجد آقا عباس، گرمابه و …) قسمت اعظمي از بافت مسکوني اطراف را تحت نفوذ مستقيم خود دارد. در واقع برش و عبور قطري بازار از بافت سبب مي‌شود که تا عمق واحدي از دو طرف (بافت مسکوني پيرامون بازار) خود را تحت پوشش قرار دهد.
2- مراکز و گذرهاي اصلي محلات، به غير از سه مرکز اصلي ميدانچه مشائي محله (محله چهار سوق)، بازارچه شاهاندشت محله (تکيه هاشمي) و کاشي محله (مسجد جامع علي کوچک) بقيه مراکز اصلي با فاصله از راسته اصلي بازار و تقريباً در در مرکز ثقل هندسي محلات مستقر هستند. چون راسته اصلي بازار به صورت قطري بافت را قطع نموده‌است از اين نظر اين مراکز اصلي با گذرهاي اصلي بين خود، عملاً يک حلقه ثانويه پنهاني (تار نامرئي) را به دور بازار به وجود مي‌آورند. علاوه بر اين هر يک از اين مراکز اصلي، خود داراي يک شعاع نفوذي هستند. لذا مجموعه اين شعاعهاي نفوذ مراکز اصلي با حلقه دروني بر گرد بازار، محدوده و منطقه‌اي را تعريف خواهد کرد که مي‌تواند به عنوان يک محدوده بافت کهن و تاريخي به آن استناد کرد. چون بافت کهن آمل از دخالتهاي کالبدي و عبور خيابانهاي چليپائي رضاخاني مصون مانده‌است. لذا پيوستگي قضايي عناصر شهري و مراکز محلات از طريق گذرها و معابر اصلي بافت موجب تشکل و انسجام بافت مي‌گردد.
محلات تاريخي آمل:
1- نياکي محله (حسينيه ارشاد) 2-اسپه کلا(تکيه اسک) 3-قادي محله (تکيه شهدا) 4- کاردگر محله (مسجد اميري‌ها) 5- مشائي محله (چهار سوق) 6- شاهاندشت محله (تکيه هاشمي) 7- چاکسر محله (امامزاده قاسم) 8- کاشي محله (مسجد جامع علي کوچک) 9- پائين بازار محله (تکيه آملي‌ها) 10- گلباغ محله (مسجد جامع) 11- گرجي محله (امامزاده تقي)
هر يک از محله‌هاي مسکوني فوق داراي محدوده و مرز معين وتعريف شده هستند. اين محدوده‌ها توسط حصار يا موانع کالبدي مشخص نمي‌شد، بلکه گذرها و کوي‌ها يا محدوده پلاکها محدوده هر محله را تشکيل مي‌دهد.
جاذبه‌هاي گردشگري:
از آثار تاريخي شهرستان آمل با آن همه سابقه شهرنشيني يا به دليل رطوبت بالاي منطقه و يا به دليل حوادث طبيعي مثل زلزله و حوادث غير طبيعي مثل هجوم تيمور گورکاني، چيز چندان درخور توجهي باقي نمانده‌است. برخي از اين آثار باقيمانده به همراه برخي جاذبه‌هاي جهانگردي از اين قرارند:
-مشهد ميربزرگ (مقبره مير قوام‌الدين مرعشي، سر سلسله مرعشيان مازندران که از بناهاي دوره صفويه‌است.)
-مقبره ميرحيدرالدين
-مقبره امامزاده ابراهيم
-مقبره امامزاده قاسم
-مقبره امامزاده عبدالله
-مقبره ناصرالحق حسن‌بن علي
-بقعه شمس آل رسول
-پل دوازده چشمه
-قلعه شاهاندشت (ملک بهمن)
-مقبره مولانا سيد حسن ولي واقع در نياک
-پارک جنگلي ميرزا کوچک خان (واقع در 20 کيلومتري جاده هراز)
-آبهاي معدني لاريجان، آمولو، اسک و استراباکو
جاذبه‌هاي ورزشي:
-قله دماوند
-قله امامزاده قاسم
-کوه قره‌داغ
-سياه کوه
-آسمان کوه لار
-کوه دال کمر
-ارتفاعات ييلاقات لاريجان
-رود هراز
جاذبه‌هاي علمي تحقيقي:
-کارگاههاي پرورش ماهي سردابي لاريجان
-طرح آبريز هراز
-موسسه تحقيقات برنج کشور
-مرکز پرورش نهال زيتون
-مرکز پرورش گياهان دارويي سليماني و قلي‌زاده
-دهکده قديمي با کارگاه قالي‌بافي بليران
-باغ کيوي و گلخانه ايزدي
-پرورش ماهي و منابع طبيعي چلاو
-منطقه حفاظت شده چلاو
-منطقه حفاظت شده سياه‌بيشه
جاذبه‌هاي تفريحي :
-پارک جنگلي ميرزا کوچک‌خان جنگلي
-پارک جنگلي امامزاده عبدالله
-پارک دهکده طلايي
-شکارگاههاي لاسم
-شکارگاه اميري
-شکارگاه لار
-منطقه تيراندازي ممنوع رزن
-روستاي خوشواش
-روستاي سنگچال
-منطقه بليران
-درياچه آب اسک
جاذبه‌هاي تاريخي :
-نقش برجسته شکل‌شاه
-حمام شاه‌عباس آبگرم لاريجان
-بقعه ميرحيدر آملي
-مسجد جامع
-آرامگاه ناصرالحق بقعه شمس‌الرسول
-آثاره راه‌باستاني هراز
-قلعه ملک‌بهمن شاهندشت
-برج قديمي اميري
-بازار قديم آمل
-مسجد امام حسن‌عسگري
-ساختمان دارايي
-قلعه کهرود
-قلعه فرنگيس
-بافت قديم شهر شهر با خانه زيبا مانند خانه شفائي
-قلعه دختر پلور کاروانسراي سنگي و کوهستاني پلور
-کافر کلي (غارهاي باستاني آب‌اسک و پلمون)
-امامزاده عبدامناف
-امامزداده محمد قريشي
-امامزداه عباس شهنه‌کلا
-پل 12 چشمه
-پل معلق
-پل پلور به لار
-بقعه شمس طبرسي
-بقعه ميربزرگ
جاذبه‌هاي طبيعي:
-قله دماوند
-غار گلزرد
-جنگل بليران
-گرم رود
-رود کم‌کلا
-رود کرسنگ
-رود پنجاب
-رود لاسم
-آب معدني استراباکو قلابن
-آب معدني پرسم آمولو
-آب گرم لاريجان
-آب معدني اسک
-آب آهن آب فرنگي لاريجان
-آب معدني گرو کلرد
-آبشار يخي
-آبشار شاهاندشت
-آبشار آلامل
-آبشار پرو مد
-آبشار شيخ علي‌خان
-آبشار سنگ درکا
-آبشار قلعه‌دختر
-آبشار دعيز
-درياچه سدلار
-منطقه زيست محيطي لار
-درياچه دريوک
-آبشار آب مراد لاسم
دخمه‌هاي سنگي رينه، راه باستاني تنگه بند بريده و تصوير حجاري شده ناصرالدين شاه و ياران او بر سنگ به نام شکل شاه، کاروانسراي گمبوج، مسجد جامع مسجد امام حسن عسکري، مسجد آقا عباس، بقعه متبرکه سه سيد، سقانفار زرين کلا و سقانفار هندو کلا، بقعه مشهد بزرگ، امامزاده ابراهيم، امامزاده قاسم، بقعه شمس آل‌رسول و گنبد شمس طبرسي نيز از ديگر جاذبه‌هاي گردشگري آمل به شمار مي‌روند.