تنکابن نام شهري است در مازندران که نام ديگر آن شهسوار بوده است.
وجه تسميه
پسوند بُن که در زبان مازندراني بِن تلفظ مي‌شود به معني پايينِ مي‌باشد و در اسامي مکانهاي زيادي در مازندران وجود دارد. در نتيجه تنکابن به معني پاي يا زير تنکا مي‌باشد.
نام هاي ديگر با پسوند بن:
توتکابن - شهرستان رودبار
اسکابن - شهرستان رودبار
درمورد وجه تسميه تنکابن نظريه ديگري نيز بيان شده،تنکابن يا تنک آب بن يعني جائيکه جلگه ساحلي درياي خزرتنک مي‌شود.تنک به زبان محلي به معني اندک وکم است.آن قسمت ازساحل درياکه اندک ازبن کوه فاصله داردبه عبارت ديگرآن قسمت ازساحل درياکه با پهناي کمي ازبن آب ظاهرشده است تنک آب بن يا تنکابن ناميده شده است.
سکنه باستاني تنکابن
درموردسکنه باستاني تنکابن آنها را منتسب به آمارها يا همان آمارد مي‌دانند،دردوران بسيار کهن يعني درزماني که شاهان هخامنشي بر ايران فرمان مي‌راندند،در کرانه جنوبي درياي خزر اقوام کادوسي وتپوري وآمارد مي زيستند که پيوستگي نژادي آنهابانژادآريايي کاملا مشخص نشده است.تپورها در مازندران وطبرستان وکادوسيهادرگيلان سکونت داشتند.درموردمحل سکونت مرها ياآمارهااطلاعات ماناقص است برخي ازمحققين نوشته اندآماردهادردره سفيدرودبوده اندکه نام قديم رودخانه مذکورآماردبي (آمرديوس) ازنام همين قوم ومنسوب به آنهاست که درقسمت غربي سرزمين مردها بوده وقسمت شرقي آن هم خط ميانه آمل و نور بوده گفته مي‌شودنام اين شهر نيزازنام آنان مشتق شده که البته اکثرتاريخنگاران نام آنها را مشتق از آموئي ها(گروهي ازمهاجران آريايي)مي دانند. گروهي ديگرازمورخين محل سکونت آماردها را درنواحي کوهستاني بين آمل وتنکابن قلمدادکردند.چنين به نظرميرسدکه محل سکونت آماردها بين دوطايفه کادوسيها(کادوزيها)وتپورهابوده است،يعني ازآمل فعلي(رود ارازياهراز)به طرف مغرب تنکابن تاديلمان . مرد که در گات ها (اوستا) به صورت مرت در فرس هخامنشي مرتيه در پهلوي هرتوم و در فارسي مردم آمده است، صفتي است به معناي درگذشتن، نيست شدني که از ريشه مر (Mar) مي‌باشد که در فرس هخامنشي به معني مردن و در پهلوي مورتن است. هرودت در شرح طوايف پارسي مي‌نويسد: " پارسي ها به شش طايفه شهري و ده نشين و چهار طايفه چادرنشين تقسيم شده اند شش طايفه اولي عبارتند از: پاسارگاديان، مرفيان، ماسپيان، پانتاليان، دروسيان، گرمانيان و مردها يکي از چهار طايفه دوم هستند." چنانکه از نوشته‌هاي مورخان و دانشمندان دوره‌هاي پيش از ميلاد برمي آيد مرزهاي تحت سلطه چهارگانه سزمين گروه مردهابرخي بدين گونه بوده است از خاور به مرز ورگانا (استان گرگان) و بخشي به پارت از شمال به دره يا در اکسيپن (کاسو – کاساک – کازاک قزاقهاي قفقازيه کنوني بازماندگان اين نژادند) به هر حال آنچه در اين ميان موردنظر ماست در صحت آن اطمينان داريم وجود قومي به نام آمارد در جنوب غربي درياي مازندران است . مردمان مردي داراي کارگاههاي دستي خانگي بوده اند که به کمک و دستياري آن پوشاک و خوراک و ابزارآلات و ساز و برگهاي خانگي – جنگي و کشاورزي و فرآورده‌هاي ديگر براي خود تهيه مي نمودند لباس آمردها از پوست بز و کليچه (نيم تنه با آستين) کوتاهي که خودشان آن را سبززن مي‌گفتند تهيه مي‌شده است تيرو کماني داشتند از چوب خيزران که در زمينشان مي روئيد تيرها را در دست چپ و کمان را به شانه مي نهادند و شمشيري به خود آويزان مي‌کردند سپر و نيزه و خنجر کوچکي داشتند که خنجر با با بندي مانند بند شمشير به خود مي آويختند اسلحه گروه آمردها عبارت بود از سپر و نيزه کوچک، حربه برنده‌اي داشتند که مانند قمه بود و پابندي مثل شيشه که آن را حمايل مي انداختند. از گفته تاريخ نگاران چنين استنباط مي‌شود که قبل از حمله اسکندر به مردها در 331 سال قبل از ميلاد کسي به منطقه تحت سيطره آنها هجوم نياورده بود بعد از حمله اسکندر نيز آنها مستقل بودند ديو دور سي سي لي از مورخان يوناني شرحي کامل از چگونگي حمله اسکندر به ماردها بيان مي‌کند پيرنيا نيز گزيده‌اي در باب چگونگي حمله اسکندر به ماردها بيان کرده است درباره خوي و احوال آماردها گواهي هايي از مورخان باختري براي ما مانده است. مثلاً ژوستن آنان را نيرومند و شجاع خوانده آريان مي‌گويد که آماردها مردي بودند بي بضاعت ولي در کشيدن بار فقر و قحطي دلير،کنت کورث نيز در اين مورد مي‌نويسدسربازان آماردي بالشکريان اسکندرمقدوني شجاعانه جنگيدند درجنگ گوگامل که آخرين جنگ دلريوش سوم واسکندربودتيراندازان چيره دست آماردي شرکت داشتند ورشادت بسياري نشان دادند، پس از آنکه اسکندر پارس را غارت و شهرهاي زيادي را ويران ساخت داخل ولايت ماردها شد،اين قوم از مردمان داراي اخلاق و آداب خاصي بودند آنها مردماني زحمتکش و دلير بودند که اسکندر تنها و با تهديد به آتش زدن تمامي جنگلها موفق به تسليم کردن آنها گرديد ودرازاي بازپس گزفتن(بوسيفال)اسبش آن مناطق را به حال خودواگذاشت.دردوره شهرياري پادشاهان اشکاني مردهاازاستقلال داخلي برخوردار بودندودرمقابل قواي حکومت مرکزي ايران به شدت مقاومت مي‌کردند.فرهاداول شاهنشاه اشکاني سرانجام توانست آنهارا پس حدود20سال جنگ پيوسته ومقاومت مغلوب ومطيع خودساخت وتعدادزيادي ازآنها رابراي مرزباني به قسمت شرقي کشور فرستاد. در نتيجه بي گمان پيش از ورود و استقرار آرياييها در اين سرزمين،اقوام بومي در مناطق مختلف تنكابن مي زيسته اندبه ويژه استخوانهايي كه در مناطق كوهستاني پيدا شده،حاكي از آن است كه اقوامي از آماردها(آمردها)در اين ديار سكونت داشته اند.
رودهاوچشمه‌هاي تنکابن
رودهاي تنکابن عبارت اند از: چشمه کيله (سه هزار) به طول حدود 80 کيلومتر با جهت جنوبي ـ شمالي ، دوهزار به طول حدود 10 کيلومتر، چالَک رود/ چالِک رود به طول حدود 40 کيلومتر، ، اِزارود (هزاررود)، گرمارود (شاخة اصلي سه هزار)، تيرِم (شيرود)، وَلَم رود،تيله رود ورودخانه ميرشمس الدين باطول حدود 9 کيلومتر. اين رودها پس از آبياري اراضي شهر به درياي خزر مي ريزند. همچنين اين شهر درياچه‌هاي کوهستاني و چشمه‌هاي آب گرم و معدني دارد که ازجمله آنها مي‌توان آب گرمهاي فلکده درليرسر ،آب گرمي درروستاي ميانرود وآب گرم سه هزار را که به گرماي حضرت سليمان معروف است رانام برد.همچنين چشمه آب معدني شلفت که درسه هزارآن هم درنزديکي چشمه آب گرم سه هزارولقع شده است،آب معدني شلفت آزآبهاي معدني بسيار گواراوشفابخش است براي هضم غذاوناراحتيهاي کبدي وتنظيم دستگاه گوارشي بسيار موثر ومفيدمي باشد،طعم آن شبيه ليمونات است واملاح معدني گوناگوني دارد.متاسفانه به واسطه نبودن راه شوسه تابحال اهميت آن بر همه کس روشن نيست،به اميد آنکه ازاين آب معدني مانند آب معدني چشمه علي مبارک آباد دماوند(ياآب معدني ويشي که درفرانسه است)استفاده وبهره برداري شود.
پوشش گياهي و جانوري تنکابن
پوشش گياهي تنکابن مشتمل است بر: توسکا، شمشاد، بلوط ، مَمْرَز، کرات ، ليلکي ، چنار ، ارار(ايلان) ، اربه(خرمالو)، گردو ، ازگيل ، کنس ، زرشک کوهي ، سفيد پلت ، ملج ، افرا، راش ، ون يا زبان گنجشک ، گون ، گل گاوزبان و مراتعي براي چراي دام . از جانوران نيز داراي اسبچه خزري ، کل (قوچ) ،گرگ و روباه ، شغال ، گراز، پلنگ ، خرس ، عقاب(دال) ، حسن جلويي ، اردک هوايي ، قِرقي و قوش ، کبک و قرقاول است . در دريا و رودهاي آن انواع ماهي يافت مي‌شود، از جمله قزل آلا، سفيد ، کلمه ، کولي ، اردک ماهي ، زردک (زرد پر) ، ازون برون ، آزاد، کفال و کپور.در نيمي از سال نيز رودخانه چشمه کيله پذيراي بيش از 3000 کاکايي ( مرغ دريايي) مي‌باشد.
محصولات مهم زراعي و دامي تنکابن
محصولات مهم زراعي اين شهرستان عبارت است از: برنج ، چاي(رتبه اول توليددرمازندران) ، گندم ، جو، لوبيا، انواع صيفي و علوفة دامي . مرکّبات آن ، از جمله پرتقالِ(که ازتوليدکنندگان مهم درسطح کشوراست)، مشهور است .همچنين کيوي(90%توليدي کشور) ، گردو ، فندق ، گلابي ،سيب ،آلو و آلوچه ، قطره طلا و ميوه‌هاي نو ظهوري مانند کانکواد ، آووکادو ، فيجوآ درآن به عمل مي‌آيدکه بعضي از اين ميوه‌ها صادرمي شود،درضمن اين شهرستان يکي ازمهمترين توليدکنندگان گل وگياه درسطح استان است که سالانه مقدارزيادي ازآن به کشورهاي حاشيه درياي خزرصادرمي گردد. پرورش گاو، گوسفند، بز، گاوميش ، اسب و طيور، بويژه در ميان بند، از مشاغل روستايي آنجاست . واحدهاي صنعتي پرورش دام و طيور نيز در آنجا فعاليت دارند. شيلات در کرانه‌هاي آن تأسيسات ماهيگيري دارد و شغل بعضي اهالي ماهيگيري است وهمچنين مي‌توان ازکازگاههاي توليدماهي قزل آلا(رتبه دوم توليددرمازندران) نام برد.
صنايع جديدومعادن تنکابن
از صنايع جديد، کارخانه‌ها و کارگاههاي توليد چاي (از جمله در قلعه گردن و کلارآباد)، کارخانه‌هاي توليد موادغذايي و بهداشتي ، پوشاک و چرم (ازجمله کارخانه خزرخز؛بزرگترين کارخانه چرم وپوست) در آن فعال است . داراي معدن سنگ آهک در چهارده کيلومتري جنوب غربي شهر تنکابن (نزديک آبادي يوسف آباد) است . برخي نيز به منابع نفت در آنجا اشاره کرده اندکه وجودچندآتشکده قديمي درحوالي روستاهاي توشکون وهمش بورووجودمنابع گازدرنعمت آبادازتوابع دهستان ميرشمس الدين مي‌تواند گواهي برآن باشد،همچنين درزمان اميراسعدتنکابني فرزند ارشد سپهسالار اعظم وسايل زيادي براي استخراج نفت آورده شد که از نتيجه آن اطلاعي دردسترس نيست،همچنين درکوههاي نيل کلايه گليجان ودوهزار معادن زغال سنگ مشاهده شده است. از صنايع دستي ، نمدمالي و گليم بافي و جوراب بافي و چادرشب بافي دارد.
آثار ملي ثبت شده شهرستان تنکابن
ساختمان شهرباني،پل چشمه كيله (شماره ثبت 3329 – داخل شهر) محوطه كورسر ( تاريخي – اسلامي – شماره ثبت 3779 – بخش گليجان ، دهستان سليمان‌آباد ، روستاي لاك تراشان)،محوطه گورستاني جارجمت (هزاره اول – شماره ثبت 3780 – بخش گليجان دهستان سليمان آباد – روستاي لاك تراشان)محوطه گورستان جيرمت(پيش از اسلام – اسلامي – شماره ثبت 3781 – بخش گليجان ، دهستان سليمان آباد جنوبغربي)بناي سنگي كوره سر (احتمالاً اسلامي – شماره ثبت 3783 – بخش گليجان ، دهستان سليمان‌آباد روستاي لاك تراشان) ،محوطه و گورستان جيرلپه دشت (هزار وال اسلامي – شماره ثبت 3785 – بهش گليجان دهستان سليمان آباد روستاي لاك تراشان)، عمارت شهرداري تنكابن (شماره ثبت 5001 – داخل شهر )قلعه تنكا (اسلامي – شماره ثبت 3322 )،پل فلزي ولي اباد(دهستان ميرشمس الدين روستاي ولي آباد)حمام مَکرود،پل چالکش پل يک دهنه لَپاسَر،دبيرستان سنايي،پل فلزي چالک رود،حمام امير سعد،پل علي اباد ،پل فلزي شيرود ، ،ساختمان ايستگاه کشاورزي،پل زنگشامحله،بناي تُنِکا،پل فلزي نشتارود،پل قلعه گردن،پل دودهنه خِشتِ نو، مسجد امير اسعد،/مسجد گيل محله ،/ پل علي اباد پايين و حوض و سکوي ناهارخوران است .
از جمله آثار قديمي ديگرشهرستان عبارتند از : عمارت ديوان خانه و مسجد قديمي و قلعه پيروز در شهر خرم آباد در حدود يک کيلومتري جنوب شهر تنکابن ؛ عمارت منتظم ديوان و حمام قديمي در آبادي گُليجان در دو کيلومتري جنوب غربي شهر تنکابن ؛ عمارت شيخ نورالدين در آبادي نورآباد (احمدسرا) در هشت کيلومتري مغرب شهر تنکابن ن ؛ پلهاي آجري در مسير آباديهاي رَمَج محله ـ کچانک و نسيه محله ـ فقيه محله و روستاي بُرامسر؛ مسجد علامه ؛ مدرسة سليمانيه ؛ و گورستاني قديمي در آبادي سليمان آباد (کالامور) در هشت کيلومتري جنوب غربي شهر تنکابن . منطقه جنگلي دينارسرا، مرداب نشتارود، منطقه ييلاقي داغ كوه، منطقه جنگلي سفيدآب و كوه سر، آبشاركميليه و كوه سرو دينارسرا
نگاهي کلي به مکانهاي ديدني تنکابن
قله سيالان، قله گردكوه، قله مازوچال، قله شاه رشيد، كوه بلور(شاه سفيدكوه)، اثرطبيعي خشكه داران،موزه خشکه داران، منطقه ييلاقي سه هزار، چشمه آب معدني شلف، چشمه ولگ ميال، چشمه ديوخاني، چشمه كاركوه، گرخاني چشمه ويني چشمه، ولگتوك ميان چشمه، چشمه سوي، آب گرم معدني سه هزار، آب گرم معدني فلك ده، رود دو هزار، رود سه هزار، رود ولمرود، رود آزاد رود، رودميرشمس الدين،غار كبود آبي ور، غار دانيال، آب بندان جيسا، شكارگاه نرگس كوه، شكارگاه نواركوه، شكارگاه اكر، شكارگاه پيله كوه، پارك چال دره، پارك سي سراسلمان شهر، موزه گياهان دارويي كندلوس سلمانشهر، تفرجگاه گرگويه شانه تراش، رود شيرود،رود ترك رود، رود نسارود، رود گرگرود، رود كاظم رود، رود نشتارود، رود چشمه كيله، كوهستان ليمرا، كوهستان پيش كوه، كوهستان نوشا، كوهستان داكو، كوهستان مازولنگاسر، آبشار ماهي وزان، آبشار سنگ بن چشمه، آبشار فرهاد جوي، درياچه يخي يا دريا آبي، درياچه بلور، درياچه هزاركوه، دشت درياسر، منطقه ييلاقي نوشا، قلعه تنكا، ساختمان شهرداري، ساختمان شهرباني، پل آجري قلعه گردن، پل قديمي لپاسر، شا نشين دشت نوشا، قلعه نوشا، جاده قديمي مالرو سه هزار، مزارع پرورش ماهيان سردابي دو هزار، مزارع پرورش ماهيان سردابي سه هزار، مراكز پرورش ماهي درآبندان ها(بابولات و..)، كارگاه كوزه گري سليمان آباد سياهگل چال، ،پايه‌هاي چوبي اسکله بندر تجاري درسبزه ميدان، قلعه نوشا تنكابن، قلعه كتي تنكابن، قلعه هاله كله تنكابن ، قلعه بهكله تنكابن، قلعه سياورز خرم آباد تنكابن، قلعه رودپشت تنكابن، قلعه لشكرك تنكابن، قلعه هلوكله تنكابن، پل قلعه گردن تنكابن، قلعه تنكا تنكابن.