اصفهان (پارسي ميانه: سپاهان؛ فارسي دري: اصفهان)شهري باستاني در مرکز ايران است که به فاصله 420 کيلومتري جنوب تهران، پايتخت ايران، قرار دارد. شهر اصفهان، مرکز استان اصفهان و نيز مرکز شهرستان اصفهان است، و در فرهنگ ايراني به «نصف جهان» مشهور شده‌است. به لحاظ جمعيت بعد از تهران و مشهد سومين شهر بزرگ ايران مي‌باشد.اين شهر طبق سرشماري نفوس و مسکن، در سال 1385، 1,583,609 نفر جمعيت داشته‌است.اين شهر از دير باز از مهمترين مراکز شهر نشيني در فلات ايران بوده‌است. بناهاي تاريخي متعددي در شهر وجود دارد که تعدادي از آنها بعنوان ميراث تاريخي در يونسکو به ثبت رسيده‌است.
اصفهان در منطقه‌اي نيمه‌کويري در مرکز ايران و در کنار رودخانهزاينده‌رود قرار گرفته، و از مراکز گردشگري، فرهنگي و اقتصادي ايران است. آب و هواي آن معتدل و داراي فصول منظم است.
پيرامون واژه
پيشينه نام اصفهان
شهر اصفهان از روزگاران کهن تا کنون به نامهاي: صفاهان، صفويان، پارتاک، پارک، پاري، پاريتاکن، پرتيکان، جي، داراليهودي، رشورجي، سپاهان، سپانه، شهرستان، صفاهان، صفاهون، گابا، گابيان، گابيه، گبي، گي، نصف جهان و يهوديه سرشناس بوده‌است.
بيشتر نويسندگان بر اين باورند که چون اين ناحيه پيش از اسلام، به ويژه در دوران ساسانيان، مرکز گردآمدن سپاه بود و سپاهيان مناطق جنوبي ايران، مانند بختياري، فارس، خوزستان، سيستان و... در اين ناحيه گرد آمده و به سوي محل نبرد حرکت مي‌کردند، آنجا را «اسپهان» گفته، سپس عربي شده و به صورت «اصفهان» درآمده‌است.
اين شهر داراي واژگان کهنتري است که با نام کنوني آن، هيچ‌گونه پيوندي ندارد، مانند: گابيان، گابيه، جي، گبي، گي، گاب
تاريخ
در طول تاريخ به آساني نمي‌توان رد شهر اصفهان را بطور پيوسته دنبال نمود. هر چند اصفهان در مرکز فلات ايران قرار داشت. به علت آنکه در دوران پيش از اسلام نقطه ثقل امپراتوري‌هاي هخامنشي تا ساساني، قلمرو غربي امپراتوري‌ها و بخصوص بين النهرين بود، اين شهر در کانون توجه اين سلسله‌ها قرار نداشت. در طول تاريخ تا دوران اسلامي مي‌توان در محل فعلي شهر اصفهان ردپاي شهرهاي مختلفي تحت نامهاي مختلف، محلهاي مختلف و حتي مردمان متفاوتي را پيگيري نمود.هر چند در دوران اسلامي منطقه جغرافيايي اطراف شهر نام اَسپاهان که نام تقسيم بندي حکومتي زمان ساسانيان بوده‌است را حفظ کرده‌است. در هنگام حمله اسکندر مقدوني به ايران، اين شهر مرکز گابيويي‌ها بوده‌است و از آن تحت عنوان گاباي يا تاباي نام برده شده‌است.[5] در قرون اوليه اسلامي، منابع اسلامي از دو شهر در مکان فعلي شهر اصفهان نام مي‌برند؛ شهري بنام جَي در مکان فعلي محله جِي و ديگري شهري در سه کيلومتري غرب جَي با نام يهوديه که جمعيتي قابل توجه از يهوديان را در خود جاي داده بود.بعد از اسلام اين شهر رو به پيشرفت نهاد. در دوره سلجوقي اين شهر به عنوان پايتخت سلجوقيان برگزيده شد.اوج شکوفايي اصفهان به زمان صفويان بر مي‌گردد؛ هنگامي که شاه عباس کبير پايتخت صفويه را به اين شهر منتقل نمود.
سوغات شهر
معروفترين سوغات اصفهان گز است. گز يک نوع شيريني است که با گز انگبين يا ترنجبين شکر بادکا و مغز پسته، بادام، فندق يا گردو و سفيده تخم مرغ و گلاب ساخته مي‌شود. در گز از هيچ ماده شيميايي استفاده نمي‌شود.
معماري و آثار تاريخي اصفهان
اصفهان سرشار از آثار هنري و تاريخي است که ميدان نقش‌جهان، مِنارْ جُنبان، هتل عباسي، برج کبوترخانه، گذر چهارباغ عباسي، سبزه ميدان، کاخ چهلستون، آتشگاه اصفهان، کاخ عالي‌قاپو، کاخ هشت‌بهشت و مدرسه چهارباغ از بارزترين آنها هستند.
پل‌هاي تاريخي :
پل جويي، پل شهرستان، پل مارنان، سي و سه پل يا پل الله ورديخان و پل خواجو
بازارهاي تاريخي :
بازار اصفهان، بازار قيصريه اصفهان يا بازار صفويه يا بازار سلطاني، بازار شاهي يا بازارچه بلند بازار دردشت، بازار بيدآباد، بازار و ريسمان، بازار غاز، بازارهاي معروفي اطراف ميدان نقش‌جهان: بازار مسگرها، بازار ترکش‌دوزها، بازار کلاهدوزها، بازار لواف‌ها و بازار آهنگرها
مساجد تاريخي:
سجد علي، مسجد امام، مسجد حکيم، مسجد حاج محمدجعفر آباده‌اي، مسجد عليقلي‌آقا، مسجد قطبيه، مسجد ايلچي، مسجد آقا نور، مسجد رکن الملک، مسجد سيد، مسجد رحيم خان، مسجد صفا، مسجد ذوالفقار، مسجد خان، مسجد شيخ لطف الله، مسجد مصري، مسجد جمعه، مسجد لنبان و مسجد مقصودبيک
مسجد امام-نقش جهان
از دوره قبل از اسلام، چيزي به جز بقاياي آتشکده‌اي در کوه آتشگاه، اکتشافات اندکي در تپه اشرف و همچنين پل شهرستان (متعلق به دوران ساسانيان) بجا نمانده‌است که از ميان آن سه تنها بناي برپا و برجا همين پل شهرستان است.
بيشتر آثار تاريخي بجا مانده در مربوط به دوره اسلامي است. آثاري از تمامي دوره‌هاي تاريخي پس از اسلام بجا مانده‌است اما بويژه آثار دو دوره باشکوه از تاريخ اصفهان يعني دوره سلجوقي و دوره صفوي برجستگي ويژه‌اي دارد، که هر کدام داراي ويژگي‌ها و سبک معماري يگانه خود است.
دوران سلجوقيان
ايوان شمالي مسجد جامع
معماري سلجوقيان - که بويژه در مسجد جامع نمود مي‌يابد - ساده و بي‌پيرايه اما با ظرافت فراوان است. از ويژگيهاي ديگر معماري اين دوره سکوت و درونگرايي به دور از هر گونه جلوه‌گري آن است. بجاي آنکه بيننده تحت تأثير آني آن قرار گيرد، آرام آرام زيبائي و عظمت اسرار آميز آن را در جاي خود احساس مي‌کند. برخلاف معماري و هنر دوره صفوي که توجه به جلوه‌هاي رنگ و نور و چشمگيري و درخشندگي از ويژگيهاي آن است.
آرامگاه ملکشاه و سلطان سنجر و خواجه نظام الملک از آثار تاريخي اين دوره در شهر اصفهان مي‌باشد.
دوران صفويان
عصر صفوي، عصر کمال و شکوفايي نبوغ معماري و شهرسازي در ايران است. زيباترين و با شکوه‌ترين آثار معماري ايران در همين دوره، توسط معماران خلاق و هنرمندي چون محمدرضا و علي اکبر اصفهاني آفريده شد. در زمان شاه عباس اول صفوي پايتخت از قزوين به اصفهان منتقل شد. اصفهان در مرکز امپراتوري صفوي قرار داشت و نسبت به قزوين به خراسان نزديک تر بود. موقعيت جفرافيايي اين شهر موجب افزايش سرعت عکس‌العمل شاه در مقابل تهديدات ازبکان و عثمانيان بود.شاه عباس بدون ايجاد تفييرات عمده در بخش قديمي شهر، بخش‌هاي جديدي را به آن افزود. ميدان نقش جهان، دولتخانه و خيابان چهارباغ در کنار بخش‌هاي قديمي شهر ساخته شدند.
از ويژگيهاي مهم در شيوه معماري اين دوره، علاوه بر استحکام و زيبايي ساختار، درخشش بيان است. در آثار اين دوره تابش رنگ و نور، و جذابيت سطوح و شکوه چشمگير آنها، احساس زيبائي خيره کننده‌اي در بيننده ايجاد مي‌کند و طنين رنگها و سطوح مکرر کاشيهاي درخشان به منظره‌اي شفاف، مجرد و روحاني تبديل مي‌شود.
معماري اين دوره از لحاظ وسعت و کارآيي، بسيار متنوع است و در تمامي ابعاد حيات فرهنگي، اجتماعي و اقتصادي مردم حضوري زنده و پويا دارد. باشکوه‌ترين مساجد، عظيمترين ميدانها، زيباترين پلها و خيابانها، بزرگ‌ترين بازارها، مدرسه‌ها، و کاروانسراها در اين عصر ساخته شد. و همه در نوع خود در اوج کمال هنري، استحکام و کارآيي و بعضي چنان باشکوه و زيبا و کامل، که گاهي نمي‌توان باور کرد که انساني آن را پديد آورده باشد.
صنعت و اقتصاد
اگر ما امروزه اصفهان را با گذشته اي ماندگار مشاهده مي كنيم دال بر رونق اقتصادي اين ديار از گذشته تا بحال مي باشد . امروزه بدون اغراق بايد گفت صنايع اين استان در رتبه هاي بالاي كشوري قرار دارد و تنوع توليد و صنايع از ميزان بالايي برخوردار است .
اقتصاد سنتي استان مبتني بر صنايع دستي چون قالي بافي ، ابريشم بافي ، سفال گري ، قلمزني ، قلم كاري ، مينياتور ، سيم كشي ، زربافي ، پولك دوزي ، خاتم كاري و … از صنايع زيباي اصفهان است كه امروزه هم رونق خوبي در بخش جهانگرد و توريست دارد .
صنايع بزرگي چون ذوب آهن ، مجتمع فولاد مباركه ، پالايشگاه ، پلي اكريل و همچنين كارخانه جات متعدد سراميك و كاشي سازي و معادن سنگ و سنگبري از علل صنعتي شدن و اقتصاد قوي استان محسوب مي شود .از صنايع ديگر استان كه مي توان فهرست وار به برخي اشاره نمود : ظروف چيني ، سراميك ، توليد لوازم خانگي ، كارخانه توليد سيمان ، ايرانيت ، صنايع خودروسازي ، صنايع نظامي ، صنايع هواپيماسازي ، ساخت لوازم و تاسيسات گازي ، صنايع مواد غذايي ، فرآورده هاي لبني ، ريسندگي و نساجي و …مي باشند .
اين صنايع علاوه بر توليد و ايجاد اشتغال ، چرخه امور اقتصادي ديگري نظير بازرگاني داخلي وخارجي ، حمل ونقل ، صنايع تبديلي و … را سرعت بخشيده كه در بهبود وضعيت اقتصادي كشور سهم بسزايي دارند .