قائِن يا قايـِن يکي از شهرهاي استان خراسان جنوبي و مرکز شهرستان قائنات در ايران است. قائن به خاطر زعفران مرغوب آن داراي شهرت است. شهر قائن که در گذشته داراي برج و بارو، کهندژ، خندق و ارگ بوده، به همراه تون (فردوس امروزي) از شهرهاي مهم ايالت قهستان محسوب مي‌شده‌است.
پيشينه
بر اساس آخرين يافته‌هاي باستان‌شناسي سابقه سکونت در شهر قائن به دوران پارينه سنگي مياني (حدود 30 هزار سال قبل) مي‌رسد. بر اثر حفاري‌هاي باستان‌شناسي هيئت آمريکايي در غار خونيک در جنوب اين شهر، تعدادي دست افزارهاي سنگي مربوط به دوران پارينه سنگي مياني در اين غار به دست آمد که از لحاظ مطالعات باستان‌شناسي و انسان‌شناسي بسيار حائز اهميت است. همچنين وجود تعداد زيادي تپه‌هاي باستاني در اطراف شهر قائن که بر اساس مشاهدات اوليه از دوران پيش از تاريخ داراي آثار و نشانه‌هايي است که قدمت طولاني سکونت در اين منطقه از کشور ايران را اثبات کرده‌است.
نقل است که شهر قائن را کي لهراسپ پدر گشتاسب ساخته‌است. مارکوپولو در سفرنامه خود از اين ناحيه به نام «تونوکاين» نام برده‌است که اين نام از نام دو شهر بزرگ ايالت قهستان که تون (فردوس امروزي) و قائن باشند گرفته شده‌است. همچنين درسال 444 هـ.ق ناصرخسرو قبادياني از اين شهر ديدن کرده و از استحکامات شهر و مسجد جامع آن ياد کرده‌است. ايالت قهستان، هم‌زمان با ورود اعراب به ايران، پناهگاه زرتشتياني بود که به آن پناه آورده بودند. حمدالله مستوفي، در قرن هشتم هجري از مرکزيت قائن نسبت به آبادي‌هاي ديگر قهستان، و همچنين از فراواني زعفران و ميوة آن گزارش داده‌است. يکي از مهم‌ترين آثار تاريخي قائن, مسجد جامع آن است که از بناهاي قرن هشتم هجري مي‌باشد.
آثار باستاني
آخرين بررسي‌ها در شهر قائن به شناسايي 170 اثر منجر شده است. اين آثار شامل تپه‌ها و محوطه‌هاي باستاني، قلعه‌ها، مساجد، مقابر و آرامگاهها، خانه‌هاي تاريخي، درختان کهنسال، غارها، پناهگاه‌هاي سنگي و دژهاي زيرزميني است.
بيشترين تراکم آثار مربوط به قرون ميانه اسلامي بخصوص قرن پنجم (اواخر سلجوقي) تا قرن هشتم (تيموريان) است به شکلي که اکثر تپه‌ها و محوطه‌هاي باستاني و قلعه‌هاي کوهستاني و بسياري از غارها داراي آثاري از اين دوران است. «وجود رشته کوههايي که داراي ساختار آهکي است در منطقه، باعث بوجود آمدن تعداد فراواني غار در مناطق مختلف شهرستان قائن شده است.»
غارهاي شناسايي شده بيشتر در مناطق مرکزي شهرستان پراکنده‌اند. علاوه بر شگفتيهاي طبيعي که اين غارها دارند وجود نشانه‌هايي از آثار تاريخي بخصوص وجود آثار معماري در بسياري از غارها، آنها را به يکي از جاذبه‌هاي مهم تاريخي و گردشگري منطقه تبديل کرده و از اين نظر داراي استعدادهاي بالقوه فراواني است. همچنين اين بررسي ها به شناسايي 40 قلعه تاريخي در اين شهر منجر شد. بيشتر اين قلعه‌ها در زمان اسماعيليان (1000 سال پيش) ساخته شده و کاربرد نظامي داشته‌اند. قدمت بقيه قلعه‌ها به دوران ساساني (2000 سال پيش) و سلجوقيان (هم‌زمان با اسماعيليان) باز مي‌گردد.
بر اساس آخرين يافته‌هاي باستان‌شناسي سابقه سکونت در شهر قائن به دوران پارينه سنگي مياني (حدود 30 هزار سال قبل) مي‌رسد.