آباده(فارس)

آباده شهري است در استان فارس و مرکز شهرستان آباده. شهرستان آباده در شمالي ترين نقطه استان فارس قرار دارد. از شمال و غرب به استان اصفهان، از جنوب به صفاشهر و از شرق به استان يزد متصل است.اين شهرستان در فاصله 270 کيلومتري شمال شيراز، 200 کيلومتري جنوب اصفهان، 190 کيلومتري جنوب غربي يزد و 528 کيلومتري جنوب شرقي شهرکرد قرار دارد. وسعت جغرافيايي آباده 6052 کيلومتر مربع است که حدود 11 درصد کل مساحت استان را به خود اختصاص داده‌است. شهرستان آباده، به مرکزيت شهر آباده شامل بهمن، صغاد، ايزدخواست، سورمق و حدود 20 دهستان است.

آب وهوا
آب وهواي منطقه را مي‌توان تحت تأثير مرتفع بودن منطقه وقرار گرفتن درپيشکوه‌هاي داخلي زاگرس و دوري از باد‌هاي باران آور غربي , ازنمونه‌هاي آب وهواي کوهستاني دسته بندي کرد. ميانگين بارندگي سالانه آن حدود120 ميليمتر وميزان بارش سالانه آن حدود 200 ميليمتر است که در رديف نواحي خشک کشور جاي مي‌گيرد.اين شهرستان سردترين نقطه استان فارس به شمار رفته وزمستاني سرد و طولاني دارد و تابستاني خنک و معتدل دارد.

دين زبان و نژاد
همه ساکنان شهرستان آباده ونواحي پيرامون آن، پيش از تسلط اعراب، زرتشتي بودندودرزمان صفويه به مذهب تشيع گرويدند. هم اکنون تمامي ساکنان غير از تعدادي از همشهريان کليمي که از اصفهان به اين شهر آمده‌اند، شيعه 12 امامي هستند. زبان مردم آباده، فارسي است ودر بعضي از بخش‌هاي اطراف آن طوايفي از اعراب و ايل قشقايي ساکنند که گويش ترکي دارند. نژاد مردم آباده از نژاد ايران باستان و يا آريايي است.

پوشش گياهي و نمونه جانوري
با توجه به آب وهواي منطقه پوشش گياهي اين شهرستان از نوع استپ کوهپايه‌اي يا نيمه بياباني است که پوشيده از انواع بوته‌هاي نواحي استپي است.در پاي کوه‌هاي جنوبي گل‌هاي رنگارنگ بهاري وگياهان دارويي در ميان بوته‌ها ديده مي‌شود اين پوشش گياهي در کشور به نسبت نواحي بياباني و نواحي مرطوب در رديف مراتع متوسط قرار دارد.به علت اوضاعطبيعي حاکم بر منطقه وصيد‌هاي بي رويه در گذشته حيات وحش آن فقير شده‌است، در دشت جانوراني مانند خرگوش، روباه، وکفتار بيش از بقيه ديده مي‌شوند.

معادن
معادني که در اين شهر قرار دارند عبارت‌اند از:

معدن بزرگ خاک نسوز که از معادن نادر اين ماده در خاور ميانه به شمار مي‌رود. معادن زيادي از انواع سنگ‌ها مانند سنگ سفيد، معدن گچ در حومه آباده، معدن گل چيني در 9 کيلومتري آباده و معدن بزرگ کبالت

صنايع دستي
منبت کاري آباده شهرت جهاني دارد و نمونه‌هاي آن در موزه‌هاي جهان به عنوان بهترين کا‌هاي هنري نگهداري مي‌شود. منبت کاري‌هاي کاخ مرمر، به دست هنرمندان اين شهر، همچون استاد احمد امامي ساخته و پرداخته شده‌است.ملکي وگيوه‌هاي آباده در نهايت ظرافت، استحکام و دقت، تهيه شده ودر نوع خود بي مانند است.

ويژگيهاي تاريخي
به استناد متون باستان شناشان سکونت در محدوده کنوني آباده به هزاره اول پيش از ميلاد باز مي‌گردد. گروه‌هاي کرد چادر نشين در دوره هخامنشي، نخستين کساني بودند که در دشت حد فاصل آباده و اصفهان اسکان يافتند.آثار باستاني بر جاي مانده، همچون قلعه باستاني ايزدخواست وقصر بهرام گور در سورمق، شواهدي از وجود فرهنگ وتمدن دراين گستره جغرافيايي است.

شهر آباده به دليل واقع شدن در سه راهي مواصلاتي بين اصفهان، يزد و شيراز موقعيت ويژه‌اي دارد.

در حدود سال 1197 که کريمخان زند شيراز را به عنوان پايتختي برگزيد و به فرمان او شاه اسماعيل سوم در آباده مسکون شد، و قلعه‌اي به نام قلعه شيرازي (که هم اکنون آثار آن باقيست) براي حفظ امنيت راه کاروان‌ها بنا گرديد.

بنا به فرمان وي، عده‌اي از طوايف پرندي و گرجي از اصفهان به آباده آمدند و مأمور آبادي و عمران اين منطقه گرديدند.کم کم قلاعي داراي ديوار‌هاي مرتفعي تقريبأ به ارتفاع 9 تا 10 متر و ضخامت 2 تا 3 متر از چينه ساخته شد. در اطراف هر قلعه و به فاصله 50 متر، برج‌هايي ساخته بودند وسوراخ‌هايي به نام تيرکش در آنها تعبيه کرده بودند.

آباده محل عبو امام هشتم شيعيان امام رضا مي‌باشد. (مسير اما هشتم از مدينه آغاز سپس بصره و بعد اهواز- بهبهان -استخر که هم اکنون فقط نام آن باقي مانده -و بعد آن آباده - ابرکو- يزد- بيابانهاي مابين يزد و نيشابور - نيشابور و در نهايت خراسان مي‌باشد)

اماکن تاريخي و سياحتي
1- قبور خورشيدي در کوه خواجه وکوههاي پشت آن.
2- قلعه گبري بر فراز کوهي به همين نام در مجاورت کوه خواجو از دوره ساساني و قبل از آن.
3- آرامگاه خواجه عکاشه بر فراز کوه خواجو از دوره صفويه.
4- خرفخانه آباده در پشت کوه خواجو از دوره صفويه.
5- عمارت کلاه فرنگي (تاريخ ساخت 1291 ه.ق).
6- تيمچه صرافيان (شرح آن در پايين آمده‌است).
7- تيمچه مسعودي.
8- تپه‌هاي باقر آباد که قدمت آنها نامشخص است.
9- تپه‌هاي قلعه کهنه رحمت آباد از دوران پيش از تاريخ
10- قلعه سورمق (قاجاريه)
11- کلاه فرنگي سورمق (قاجاريه)
12- کاروانسراي شورجستان (صفويه)
13- نخستين سد قوسي جهان در ايزدخواست
14- قلعه ايزدخواست از دوره ساساني
15- کاروانسرا و پل صفوي در ايزدخواست
16- خرفخانه سورمق و چهل زرعي از دوره صفويه
17- قبر مذنب شاعر معاصر آباده‌اي در گورستان قديمي محمديه آباده
18- تُل شاه نشين مربوط به دوره هخامنشي شامل يک سفره - محل تهيه غذا که کنده کاري در سنگ است که در نزديکي قبر مذنب (شاعر آباده اي) مي‌باشد که متاسفانه اخيراً بعلت کود برداري ناشيانه شهرداري براي راه سازي قسمتي از اين تل تخريب شده است.

ويژگيهاي فرهنگي
تا پيش از تشکيلات اموزش و پرورش به شيوه جديد و تأسيس مدارس نوين، تعليم و تعلم در مکتب خانه‌ها صورت مي‌گرفت. از اشخاصي که در زمان گذشته مکتب خانه تشکيل داده بودند مي‌توان به عباس اديب، حاجي محمد هاشم خان و حاجي ملا احمد اشاره نمود.

نخستين مکتب دار آباده، مرحوم عباس اديب بوده‌است. لقب اديب را حاکم وقت فارس به وي داده بود. همين مکتب داران بعدها به هنگام تأسيس مدارس به سبک آن زمان، نقش معلم را بر عهده داشته‌اند.


تأسيس اولين آموزشگاه دولتي فارس در آباده:
در سال1285 ه. ش، ميرزا حبيب الله آموزگار (مستشار ديوان کشور)، هنگام عبور از آباده به سوي تهران، بنا به خواهش حاج عليخان که شخص مدبري بوده، از حرکت يه سوي تهران منصرف و در آباده توقف مي‌نمايد.

ميرزا حسين و ميرزا اشرف هم به تدريس زبان فارسي مي‌پردازند. ميرزا عنايت الله سهراب نيز براي تدريس زبان انگليسي دعوت مي‌شود.اين مدرسه به صورت ملي بوده وحقوق آموزگاران از محل شهريه دانش آموزان تأمين مي‌شده‌است.در سال 1287 ه. ش محمد باقر موحد، از اصفهان به آباده وارد مي‌شود ودر منزل حاج ملا عبد الله واعظ اقامت مي‌کند.

وي به زبان فرانسه و عربي آشنايي داشته‌است، در اين تاريخ مدرسه‌اي به نام موحد (اين مدرسه در بعضي اسناد به نام اسلامي هم آمده‌است) تأسيس مي‌شود. مقارن اين ايام، دو نفر از صاحب منصبان هيئت تفنگداران پليس جنوب مستقر در آباده "s.p.r” مدرسه مزبوربه محل رونقيه انتقال وبه مدرسه همت موسوم شد که توسط معلمين آقايان محمد باقر موحد، علي آقا واعظ زاده وسيد حسين ضيا العلوم (دانا)وغلامرضا اديب اداره شد و مديريت آن بر عهده حاج واعظ بوده‌است. در اين زمان حاج مخبر السلطنه هدايت به سمت استانداري فارس منصوب مي‌گردد. و به هنگام عبور ار آباده از وضع اين مدرسه آگاه مي‌شود. وي دستور مي‌دهد که در اين مدرسه به جاي فرانسه، عربي تدريس شود و در نتيجه اين مدرسه دچار افت تعداد دانش آموز و درآمد شد به همين دليل علي اصغر واعظ زاده براي تأمين اعتبار لازم به اداره کل فرهنگ فارس مراجعه مي‌نمايد. اما نتيجه‌اي نمي‌گيرد واين مدرسه منحل مي‌شود.

پس از گفتگوي واعظ زاده با مردم قرار شد 20 درصد ماليات بيشتر به دارايي پرداخت تا از محل عوايد آن هزينه‌هاي اين گونه مدارس تأمين شود.بر اساس اين تلاشها و مکاتبات و مراجعات پيگير، علي اصغر واعظ زاده موفق مي‌شود موافقت اداره کل معارف فارس را براي تامين اعتبارات لازم به منظور تأسيس يک آموزشگاه دولتي کسب نمايد. به اين ترتيب در سال 1294 ه. ش از محل بودجه عوارض معارفي اداره معارف فارس دبيرستان دولتي 4 کلاسه سعدي آباده به مديريت دکتر واعظ زاده تأسيس مي‌شود ابوطالب دانا، علي اکبرواعظ زاده، ميرزا مهدي امام ومحمد باقر موحد مديريت اين مدرسه را عهده دار بوده‌اند.گفتني است که اين واحد آموزشي اولين آموزشگاه دولتي است که در فارس تأسيس شده‌است. اين واحد آموزشي ملي که باني آن خانم طلعت آگاه (وفا) بود در سال 1314 شمسي منحل شد.درسال 1290شمسي دبستان ملي زنهاريه معروف به دبستان دولتي دوشيزگان از سوي اداره معارف فارس با يک کلاس تأسيس شد.که به تدريج کلاسهاي آن افزايش يافت.

با پيگيري اداره فرهنگ آباده، اداره فرهنگ فارس با افتتاح کلاس اول دبيرستان موافقت و از اول مهر ماه 1315 شمسي اين کلاس شروع به کار کرد. در سال1316 شمسي کلاس دوم اين دبيرستان نيز تأسيس شد.سرپرست دبيرستان در آن سال محمد رضا دايي بود. در سال 1327 شمسي به تقاضاي اوليا دانش آموزان و موافقت فرهنگ فارسدبيرستان دخترانه اهلي(اقبال لاهوري کنوني)تأسيس شد.

تيمچه صرافيان
اين بنا دربازار کهنه شهر آباده واقع شده‌است که در حدود 120 سال پيش به دست استاد رضا يزدي ساخته شده‌است.درب ورودي آن از جنس چوب و به طرز زيبايي ساخته شده، دو کوبه روي آن قرار داشته که کوبه سمت چپ مخصوص آقايان وکوبه سمت راست مخصوص خانم‌ها بوده‌است.اين بنا توسط حاج محمد خان به يک نفر شيرازي يه نام حاج باقر فروخته مي‌شود واز او به دو پسرش حاج احمد وحاج محمود به ارث مي‌رسد.آنها در اين تيمچه به داد و ستد وبازرگاني مشغول مي‌شوند.30 الي 35 سال پيش اين دو برادر براي نذر خود مراسم عزاداري در اين بنا برگزار مي‌کردند که منبري قديمي از آن زمان هنوز دراين ساختمان موجود است. در وسط حياط اين ساختمان قپاني(ترازويي) بزرگ وجود داشته که اجناس تجاري به وسيله آن وزن مي‌شده‌است.آب اين ساختمان از چاه تامين مي‌شده، از درب ورودي که وارد ميشويم دو حجره در چپ و راست وجود دارد که محل کسب دو برادر بوده وروي سر اين دو حجره هم دو اتاق است که محل استراحت بوده‌است.اين ساختمان در دو طبقه ساخته شده که از اتاق‌هاي بالا براي استراحت تجار و مسافرين استفاده مي‌شده‌است. حوض سنگي بسيار زيبايي هم به ابعاد 4*3 متردروسط حياط واقع است در ضمن درب حجره‌ها هم به صورت کشويي به طرف بالا و پايين باز و بسته مي‌شود وسقف آنها به وسيله چوب‌هاي حاشيه دار زيبايي به اندازه 30*20 سانتي متر پوشيده شده‌است وکف آنها باخشت‌هاي آجري مربع شکل فرش شده‌است. در مورد نامگذاري اين تيمچه به نام صرافيان طبق شنيده‌ها به علت بوده که چون اين دو برادر از تجار متمول وسرشناس بوده‌اند در ضمن در شناسايي پول‌هاي خارجي تبحر داشته‌اند به آنها لقب صراف داده‌اند و صرافيان فاميل آنها شده واين تيمچه نيز به همين نام باقي مانده‌است. اين بنا به شماره 1932 در سال 1376 ثبت آثار ملي ايران گرديده و هم اکنون در تملک ميراث فرهنگي و شهرداري آباده‌است ومراحل بازسازي آن هم اکنون دردست اجراست.

مهم‌ترين وقايع و رويداد‌هاي تاريخي
1- حمله لشکر افغان به آباده وتسخيرآن درراه عزيمت به اصفهان (1134 ه.ق)
2- اقامت شاه اسماعيل سوم در آباده به فرمان کريمخان زند از سال 1179 ه.ق
3- جنگ لطفعلي خان زند و آقا محمد خان قاجار در محدوده شهر آباده و تخريب قسمتي از شهر
4-قيام حيدر ميرزا فرزند شاه اسماعيل سوم عليه آقا محمد خان قاجار
5- جنگ بابا خان (فتحعلي شاه بعدي)با حسينعلي ميرزا در نزديکي شهر
6- وقوع جنگ آباده در سال 1297 ه.ق، اين جنگ بين نيروهاي تفنگدار پليس جنوب(قشون بريتانيا مستقر در آباده) از يک سو و نيروهاي ايل قشقايي و آباده‌اي‌ها از سوي ديگر