هَمِدان[HAMEDAN] يکي از شهرهاي غربي و کوهستاني ايران مي‌باشد که در استان همدان و در دامنه رشته کوه الوند واقع شده‌است. همدان يکي از شهرهاي تاريخي-فرهنگي و توريستي ايران به شمار مي‌رود. اين شهر در سيصد و شصت کيلومتري جنوب غربي تهران، در ارتفاع 1800 متري از سطح دريا قرار دارد. جمعيت اين شهر طبق سرشماري سال 1385 مرکز آمار ايران برابر با 479,440 نفر بوده‌است. شهر همدان مرکز شهرستان همدان و نيز مرکز استان همدان است.
محوطه بزرگ ميدان مرکزي شهر همدان در زمان سلطنت رضاشاه پهلوي توسط مهندسان آلماني طراحي شده و به نقشه شعاعي معروف است که 6 بلوار اصلي بطور موازي به ميدان اصلي شهر وصل شده و بزرگراه‌ها بصورت رينگهاي اول و دوم، آنها را منقطع کرده که درجهان در نوع خود کم نظير است و در ابتداي هر بلوار اصلي دو گنبد نقره‌اي رنگ جمعاً به تعداد 12 گنبد به يادگار 12 امام مذهب شيعه و با نام ايشان تعبيه شده‌است.
جايگاه تاريخي همدان:
همدان، اولين پايتخت نخستين شاهنشاهي در ايران در 2700 تا 2550 سال پيش بوده‌است. اين شهر را نخستين شاه ماد بنيان نهاد و آن را در زبان ايرانيان دوران مادها هگمتانه به معني «جاي گرد آمدگان» ناميدند. همدان پايتخت تابستاني شاهان هخامنشي و اشکاني نيز بوده‌است. نام هگمتانه به مرور زمان در دوران ساسانيان به اَهمتان/ اَهمدان و سپس به همدان دگرگون شده‌است.
آثار مکشوفه از محوطه باستاني هگمتانه و نيز کتيبه‌هاي گنج نامه آثاري از آن زمان مي‌باشند. آثار تاريخي، فرهنگي متعدد موجود در همدان، موجب شد تا در جلسه مورخ 1370/2/2 شوراي عالي شهرسازي و معماري کشور، همدان به عنوان يکي از شش شهر تاريخي، فرهنگي کشور شناخته شود، همچنين در سال 1385 مجلس شوراي اسلامي در مصوبه‌اي همدان را پايتخت تاريخ و تمدن ايران اعلام کرد.
همچنين کاوشهاي باستانشناسي انجام شده در تپه گيان نهاوند و وجود تپه باستاني باباکمال و مهاجرت حَيَقّوق پيامبر به تويسرکان، (حدود 700 سال قبل از ميلاد مسيح) نيز حاکي از قدمت اين دو شهر مي‌باشد. شير سنگي همدان را اکثر باستانشناسان و مورخين غير ايراني يادگار دوران مادها مي‌دانند و باستانشناسان داخلي به تازگي آنرا به دوران اشکاني منسوب مي‌کنند.
مهاجرت‌هاي اقوام آريايي‌نژاد ماد از حدود 3500 سال پيش به منطقه غرب ايران و محدوده فعلي استان همدان به تدريج منجر به شکل گيري نخستين حکومت فراگير به مرکزيت هگمتانه (همدان) در فلات قاره ايران گشت و اين حکومت در 650 پيش از ميلاد در اوج اقتدار خود ضمن چيرگي بر بزرگ‌ترين قدرت سياسي و نظامي آن روزگار يعني دولت آشور قلمرو خود ار از شرق به آسياي ميانه و در غرب به آسياي کوچک گسترش داد. بر اساس نوشته‌هاي هرودوت مورخ يوناني بدستور ديااکو نخستين پادشاه ماد در هگمتانه (همدان) پايتخت آنان استحکامات عظيمي شامل 7 دژ تو در تو و کاخهاي شاهي برپا شد.
بيشتر پژوهندگان علوم تاريخ و باستانشناسي بر اين باورند که تپه و بناهاي امروزي هگمتانه در دل شهر همدان، برجاي مانده بقاياي همين تأسيسات مي‌باشند. اين تپه طي چندين سال اخير مورد کاوشهاي باستانشناسي قرارگرفته و بناهاي بدست آمده و کارگاههاي کاوش در معرض ديد مردم قرار دارد.
همچنين انجام حفاريهاي باستانشناسي در تپه‌هاي گودين نزديک کنگاور در استان کرمانشاه و نوشيجان در ملاير گوشه‌هايي از فرهنگ و تمدن اقوام ماد را در اين زمان بر ما آشکار ساخته که از جمله آنها مي‌توان به نخستين اشکال خط ونگارش و سکه‌هاي اوليه و مظاهر فرهنگ ديني و معماري ايراني اشاره نمود.
از دوره هخامنشيان علاوه بر سنگ نوشته‌هاي ميخي گنجنامه همدان تعداد قابل توجهي اشياء زرين و سيمين و نيز بقاياي کاخهاي سنگي بيادگار مانده‌است که علاقمندان مي‌توانند از آنها در موزه ملي کشور و موزه تپه هگمتانه بازديد کنند از دوره‌هاي سلوکي واشکاني در همدان گورستان پارتي و در نهاوند معبدآناهيتا برجاي است.
شهر همدان در دوره ساساني يکي از ضرابخانه‌هاي اين حکومت بوده وسکه‌هاي متعددي از اين دوره در دست مي‌باشد. شهر نهاوند نيز در اين زمان داراي اهميت ويژه‌اي بود و دژ مستحکمي در آن قرارداشت و يکي از مراکز ايالات اسپهبد نشين هفتگانه اين دوره بود.
اعراب در يورش به ايران فتح نهاوند را فتح الفتوح ناميدند و گشودن همدان را به سال 645 ميلادي پس از فتح نهاوند بزرگ‌ترين پيروزي خود بر ساسانيان شمرده‌اند. از آثار اين دوره مي‌توان به غار قلعه جوق در فامنين و بقاياي قلعه‌اي در همان محل اشاره کرد.
ازاين دوره پس از اسلام نيز در نقاط مختلف استان يادمانهاي متعددي برجاي مانده که اهم آنها عبارت‌اند از: بناي بسيار زيبا و ارزشمند گنبد علويان از دوره سلجوقي – برج قربان – بقعه استر ومردخاي – بقعه خضر از قرون 7تا9 هجري در همدان امامزده ازناو از دوره سلجوقي در فامنين – امامزاده هود واظهر در رزن و بقعه حبقوق نبي در تويسرکان از قرن هشتم –امامزاده يحيي – امامزاده حسين و امامزاده اسماعيل د ر همدان و نيز کاروانسراي فرسفج و مدرسه علوم ديني شيخ عليخان زنگنه در تويسرکان – آب انبار وسنگ نبشته‌اي معروف به کتيبه آقاجان بلاغي مربوط به بناي يک سد در اسدآباد – يخچال مي‌رفتاح در ملاير وحمام حاج آقا تراب در نهاوند ونيز تعدادي پل شامل پل شکسته (خسروآباد)در اسدآباد- پل کوريجان و آبشينه در همدان پل جهان آباد در فامنين – پل فرسفج ومجموعه بازار در تويسرکان و پل زرامين در نهاوند جملگي از دوره صفوي و بازار, مسجد جامع و ميدان امام همدان و بازار ملاير از ابنيه مهم بعداز دوره صفوي.
آب و هوا:
آب و هواي همدان سرد است و در فصل زمستان زمين پوشيده از برف مي‌شود.تابستان همدان معتدل و زمستان طولاني و سرد و برفي است.همچنين کمترين دماي ثبت شده در شهر همدان 43- درجه‌است که در زمستان سال 1342 ثبت گرديده و از اين حيث در ايران رکورد دار است.
شخصيت‌هاي معروف :
از شاعران، اديبان و عالمان مشهور استان همدان مي‌توان به بزرگاني چون ميرزاده عشقي، طاهر همداني(باباطاهر)، مفتون همداني و عين القظات اشاره کرد. از هنر مندان معاصر به پرويز پرستويي، هانيه توسلي و مصطفي رحماندوست مي‌توان اشاره کرد.
آثار تاريخي، جاهاي توريستي و مراکز فرهنگي هنري:
آثار تاريخي:
-آرامگاه بوعلي سينا دانشمند و طبيب نامي ايراني
-آرامگاه باباطاهر
-گنبدو آرامگاه علويان
-آرامگاه استرومردخاي
-برج قربان
-تپه باستاني هگمتانه
-کتيبه‌هاي گنجنامه
-مجسمه شير سنگي
-بازار کهن همدان
-مسجدجامع همدان
-کليساي پروتستان
-کليساي رافاييل
-ميدان امام خميني (ره)
-قلعه دختر(قيزقلعه سي)
-تپه مصلي
-بقعه خضر
-آرامگاه عارف قزويني
-سراي قلمداني
-حمام تاريخي قلعه
مراکز گردشگري، چشم‌اندازهاي طبيعي:
تپه عباس آباد، آبشار گنجنامه، پيست اسکي تاريک دره، باغهاي مصفاي دامنه الوند به ويژه درهاي عباس آباد و سد اکباتان، پارک مردم و بوستان ارم از نقاط گردشگري و طبيعي همدان هستند.
مکان و آثار باستاني مذهبي:
امامزاده عبدالله، امامزاده يحيي، امامزاده حسين، امامزاده اسماعيل(امامزاده کوه)، امامزاده هادي ابن علي، امامزاده اسماعيل، امامزاده اهل بن علي.مقبره باستاني امامزاده اظهر، مقبره باستاني امامزاده هود.
موزه‌ها و مراکز فرهنگي هنري:
-موزه تاريخ طبيعي همدان
-موزه هگمتانه
-موزه آرامگاه بوعلي
راه‌هاي همدان:
-راه اصلي تهران – همدان به درازاي 341 کيلومتر که از قزوين ميگذرد و 200 کيلومتر آن آزادراه و بزرگراه است.
-بزرگراه تهران- همدان که از ساوه ميگذرد.
-بزرگراه تهران – کرمانشاه-خسروي که همدان در کيلومتر 375 اين مسير از سوي تهران قرار دارد.
-راه اصلي تهران – سنندج که همدان در 343 کيلومتري اين مسير قرار دارد.
-راه اصلي تهران - کرمانشاه - ايلام که همدان در همين مسير قرار گرفته‌است
-راه اصلي سنندج – همدان به طول 182 کيلومتر
-راه اصلي تبريز-زنجان – همدان- اهواز به طول 275 کيلومتر
-بزرگراه همدان -ملاير به طول 75 کيلومتر
سوغات همدان:
سفال و سراميک، چرم و کالاي چرمي، فرش، گليم و جاجيم، انگشت پيچ، سير تند، شير شيره، قيسي، مويز، شيره انگور، کماج، حلوا زرده، گردو، مرباي پوست پسته.دارتول، باسلق، شيرمال، معجون، مرباي گل رز، نان قندي، کاک،
صنايع دستي:
صنايع دستي به ويژه از نظر صنايع چرمسازي , قاليبافي و گليم بافي و به ويژه با توجه به وجود شهر لالجين به عنوان قطب سفال سازي و سراميک کشور محسوب مي‌شود.
از ديگر صنايع دستي که در همدان فعال است مي‌توان به موارد زير اشاره کرد:
منبت کاري روي چوب
معرق کاري روي چوب
مسگري و قلم زني روي مس
طلا سازي، مليله نقره، طلا کوبي و نقره کوبي
دانشگاه‌ها:
دانشگاه بوعلي سينا
دانشگاه صنعتي همدان
دانشگاه علوم پزشکي و خدمات بهداشتي درماني استان همدان
دانشگاه آزاد اسلامي همدان
دانشگاه تربيت معلم باهنر
دانشگاه تربيت معلم ابن سينا
دانشگاه پيام نور همدان
دانشگاه جامع علمي کاربردي همدان
دانشکده فني مفتح همدان
دانشکده فني جباريان همدان
دانشگاه توسعه و عمران
شهرهاي خواهرخوانده:
-شهرهاي خواهر همدان: کولاب, تاجيکستان (2004)-پيوند اصلي اين دو شهر به علت مقبره مير سيد علي همداني عارف و صوفي زاده شده در همدان مي‌باشد که در کولاب دفن گرديده‌است.
تيم‌هاي ورزشي:
تيم بسکتبال پگاه همدان
تيم فوتبال پاس همدان
تيم کشتي صنايع و معادن همدان
تيم واليبال شهرداري همدان
تيم فوتبال شهرداري همدان
گويش و زبان:
گويش مردم شهر همدان، فارسي پهلوي با لهجه همداني است. اما در اين استان مردم با گويشهاي ترکي، کردي و لري نيز وجود دارد. مردم شهر ملاير با لهجه لري-فارسي، شهر بهار به زبان ترکي و فارسي، رزن ترکي- فارسي و شهر اسدآباد به فارسي-کردي گويش مي‌نمايند.