وجه تسميه اشكذر
در تاريخ جديد يزد آمده است كه بناي اشكذر به دست اشكين زال (اشك بن زال) كه از ملوك الطوايف زمان اشكانيان بوده ، بنيانگذاري شده است كه اهالي نيز اين موضوع را تاييد مي كنند و لذا پيشوند « اشك» دقبقا به همين علت مي باشد در مورد پسوند « ذر» به دليل نبودن منبع تاريخي اطلاع دقيقي در دست نيست ، ولي به گفته ي اهالي اشك بن زال زني داشته به نام « آذر» كه به گفته ي آنها پسوند « ذر» مخفف همان نام آذر در لهجه ي بومب بوده است.نويسندگان كتب تاربخي ، بناي اوليه ي شهر اشكذر را از زمان اشكانيان مي دانند . احمد بن حسن بن علي كاتب يزدي ، مولف كتاب تاريخ جديد يزد مي نويسد : « در زمان اشكانيان ، اشك بن زال (اشكين زال) كه از ملوك الطوايف بود ، اشكذر را او ساخت » با اين توضيح ، اشكذر در زمان اشكانيان به وجود آمده است و قدمت آن به حدود 2000 هزار سال مي رسد. عده اي اشكذر را خيلي قديمي ترمي دانستند و معتقدند كه بناي اوليه ي اشكذر به علت حمله ي شنهاي روان در زير خاك مدفون گشته است . بناي موجود اشكذر ، با احداث قنات كوير به دست اشك بن زال كه منشا آن در نزديكي صفاييه كنوني در يزد است ، آغاز و شروع به رشد نموده است و مردم در كمال خوشي و آباداني به كشاورزي مي پرداخته اند . اين قنات از زمان احداث حدود 120 قفيز آب داشته و اراضي بسياري را به زير كشت مي برده است.
آب و هواي اشكذر
اين منطقه فاقد كوهستان و در نتيجه داراي آب و هواي صحرايي با طوفان هاي توام با شن و ماسه مي باشد . تپه هاي هلالي شكل كه يكي از پديده هاي فرسايش بادي است در تمام مناطق مشاهده مي گردد به همين علت از زمان هاي بسيار قديم براي مصون بودن روستاها از طوفان هاي كويري ، خانه ها و اماكن اصلي ده به صورت متمركز و مزارع و باغات ، مساكن را محاصره كرده اند .
ويژگيهاي طبيعى
شهرستان اشكذر شبيه مثلثى است كه يك رأس آن متوجه جنوب است و در ضلع شمالى آن شهرستان اردكان، در ضلع شرقى آن بخش مركزي و در ضلع غربى آن نيز بخش خضرآباد همين شهرستان قرار گرفته است و با مساحت 45 كيلومتر مربع در 20 كيلومتري شمال غربي شهرستان يزد قرار گرفته است و جمعاً 134 آبادي در خود جاي داده است ؛ شهرستان اشكذر در دشت يزد - اردكان واقع شده است . در سراسر اين دشت برخانهاي (تپه‌هاي شنى هلالى شكل) متعدد كه حاصل فرسايش بادي است، به چشم مى‌خورد. گفته مى‌شود كه منشأ اين شنهاي روان ناحية ندوشن و باتلاق گاوخونى است. به‌طور كلى اين ناحيه داراي ويژگيهاي آب و هواي صحرايى است. ميانگين حداكثر و حداقل دما طى يك دورة كوتاه مدت 6 ساله (1357-1363ش) به ترتيب حدود 28 و 10 درجة سانتى‌گراد برآورد شده است. ميانگين بارش سالانه طى همان سالها 68 ميلى‌متر بوده است. شهر اشكذر فاقد رودخانة دائمى است و تنها، رودخانة رحمت‌آباد كه از ارتفاعات خونزا در شمال باختر يزد سرچشمه مى‌گيرد، در فصل بارندگى داراي جريان آب است .
بروز طوفانهاي شن و ماسه و فرسايش بادي حاصل از آن از ويژگيهاي اين ناحيه است كه همراه ديگر عوامل نامساعد طبيعى از جمله كمى ريزشهاي جوي و كاهش تدريجى منابع آب زيرزمينى، موجب فقدان پوشش گياهى شده است. در اين دشت جانورانى مانند آهو، روباه، خرگوش و گونه‌هايى از پرندگان مانند كبوتر و تيهو وجود دارند.
شهرستان اشكذر در اواسط نيمة نخست سدة حاضر از بخشهاي يازده‌گانة شهرستان يزد به‌شمار مى‌رفته، و 22452نفر را در خود جاي مى‌داده است. با تغييراتى در حدود سياسى - اداري كشور، اشكذر هم‌اكنون به عنوان يك شهرستان در استان يزد است و از 134 آبادي آن، 26 آبادي داراي سكنه و 108 آبادي خالى از سكنه شده كه خود گوياي افزايش مهاجرت روستاييان به شهرهاي بزرگ است . بر مبناي آخرين سرشماري عمومى نفوس و مسكن،29177نفر ( 6277خانوار) در اين بخش سكنى دارند كه15401تن از آنان مرد و 13776تن زن بوده‌اند. بدين‌سان در مقابل هر 100 زن، 111 مرد در اين بخش وجود داشته است .
ويژگيهاي اقتصادي
فعاليت اقتصادي ساكنان اشكذر و دهستان رستاق ، در رشتة كشاورزي، صنايع‌دستى، پيشه‌وري و كارگري است. با وجود مشكلات دسترسى به منابع، كشاورزي مهم‌ترين فعاليت مردم ناحيه به‌شمار مى‌رود. درگذشته بيش از 50 قنات، آب موردنياز كشت را فراهم مى‌كرده‌اند كه در ايجاد و توسعة ي روستاها نقش مهمى داشته‌اند. با حفر چاههاي عميق و نيمه‌عميق متعدد و بهره‌برداري بى‌رويه از آنها و همچنين كمى بارش، به‌تدريج بسياري از قنات ها خشك و بدون استفاده مانده‌اند. آمار موجود نشان مى‌دهد كه در 1358ش، از 22 قنات موجود دربخش اشكذر همگى خشك بوده‌اند، در عوض در همان سال از 37 چاه عميق و 29 چاه نيمه‌عميق در اين نواحى بهره‌برداري مى‌شده است. خشك شدن قناتها، خود عاملى براي مهاجرت روستاييان به شهرها بوده است. اين مهاجران اغلب در شهرهاي قم، تهران، سبزوار و مشهد سكنى گزيده‌اند. عده‌اي نيز در جست و جوي كار به كشورهاي حاشية ي خليج‌فارس رفته‌اند.
در اشكذر از ديرباز براي اندازه‌گيري آب از واحدي محلى به نام جرّه يا جرعه - معادل 12 دقيقه آب - و براي اندازه‌گيري زمين از مقياسى به‌نام قفيز استفاده مى‌شده است.
فرآورده‌هاي كشاورزي اشكذر به‌طور عمده عبارتند از گندم و جو، نباتات علوفه‌اي، دانه‌هاي روغنى، حبوبات و پياز كه در كنار آنها نباتات جاليزي، انار، پسته، گوجه‌فرنگى و سيب درختى نيز به عمل مى‌آيد و اخيراً به علت مساعد بودن زمين، توليد پسته رو به افزايش گذاشته است. چرخاب يكى از نواحى مساعد كشاورزي بخش اشكذر به‌شمار مى‌آيد كه به‌سبب برخورداري از آب فراوان و خاك حاصل‌خيز در توليد محصولات كشاورزي و جاليزي اهميت دارد. به‌طور كلى برخى از فرآورده‌هاي كشاورزي بخش اشكذر به نواحى ديگر استان و نيز ساير استانها صادر مى‌شود . در سالهاي اخير، دولت براي تثبيت شنهاي روان در اين منطقه اقدام به كشت نهال هاي ويژه ي نواحى كويري مانند تاغ و گز و اسكنبيل كرده است و اين خود افزون بر جلوگيري از فرسايش بادي و محافظت از روستاها، در مساعد نمودن نسبى آب و هواي منطقه مؤثر بوده است.
پرورش دام و طيور در كنار زراعت از ديگر فعاليتهاي اقتصادي مردم اين نواحى است.
ويژگيهاي طبيعى اين بخش نيز سبب توسعة صنايع‌دستى، به‌ويژه قالى‌بافى به عنوان كمك درآمد خانوارهاي ساكن دهستان رستاق است، به گونه‌اي كه كارگاههاي نساجى قديمى (شَعْربافى) به‌تدريج به كارگاههاي صنعتى بدل شده است. هم‌اكنون، از كارگاههاي متعدد قالى‌بافى،گليم‌بافى،ريسندگى‌و بافندگى‌الياف‌و توليدپارچه‌بهره‌برداري مى‌شود. علاوه بر صنايع نساجى، كارگاههاي رنگ‌سازي، فيلترسازي، اتاق و تانكرسازي، موزائيك‌سازي، آجر پزي، سنگ‌بري، مواد پلاستيكى و كفش‌دوزي نيز در اين بخش فعاليت دارند. از ديگر توليدات مهم اشكذر، آجر است كه در كارخانه‌اي واقع در سرچشمه توليد مى‌شود؛ همچنين از معدن سنگ گچ واقع در نزديكى روستاي عصرآباد به نحو مطلوبى بهره‌برداري مى‌شود .
ويژگيهاي فرهنگى
مجموعه‌اي از شرايط طبيعى، اقتصادي و فرهنگى موجب علاقه‌مندي ساكنان اشكذر به تحصيل علم بوده است؛ به‌گونه‌اي كه هم‌اكنون75 دبستان، 27 مدرسة راهنمايى، 10 دبيرستان و يك مدرسة فنى و حرفه‌اي در آنجا وجود دارد. عده‌اي نيز براي فراگيري علوم اسلامى راهى مدارس علوم دينى ديگر نواحى به‌ويژه شهر قم مى‌شوند .
ساكنان اشكذر، به‌طور عمده مسلمان و شيعه هستند . علاوه بر اماكن متعدد مذهبى مسلمانان، يك آتشكده به‌نام «درب مهر»، متعلق به زرتشتيان، در روستاي الله‌آباد داير است.
آثار باستاني
1)اسفنجريه ي اشكذر (اسفنجرد)
2)مسجد جامع اشكذر (مربوط به دوره ي صفوي)
3)آسياب آبي اشكذر (مربوط به قرن هشتم ه.ق)
4)مسجد حاجي رجبعلي اشكذر
5)قلعه ي قديمي اشكذر
6)مسجد ريگ رضوانشهر
7)باغ وزير حجت آباد
8)بادگير عصرآباد
9)گنبد تاج در روستاي ابراهيم‌آباد
10)قلعه و خندقى در روستاي عزآباد 11)خانقاه و آرامگاه سلطان محمودشاه
12)امامزاده سيدحسين در روستاي بندرآباد 13)ويرانه‌هاي شهر كهنه در مجومرد
درباره ي شهر تاريخي اشكذر
اين شهر مركز بخش اشكذر در 22 كيلومتري شمال يزد و در 8 كيلومتري باختر جادة يزداردكان واقع شده است. طول جغرافيايى آن 54 و 13 و عرض جغرافيايى آن 32 و ارتفاع آن از سطح دريا 1175متر است .
برخى منابع تاريخى يزد، زمان برپايى اشكذر را به دورة ملوك الطوايف‌ِ پارتى و به اشك، پسر زال نسبت داده‌اند . بعيد نيست كه اين نسبت به سبب شباهت اسمى بوده باشد . ولى به‌طور قطع، اشكذر در دورة اسلامى در ابتداي سدة 8ق وجود داشته است، چه بناهايى متعدد مربوط به آن دوره در اين شهر برپا بوده است. نخستين آنها خانقاهى بوده كه شيخى صاحب كرامت، به‌نام شيخ تقى‌الدين دادا آن را ساخته بوده است. ديگري خانقاهى است منسوب به امير ركن‌الدين محمد قاضى (د 732ق) از اعيان يزد. در اين مكانها نيازمندان اطعام مى‌شده‌اند. بسياري از املاك و قناتهاي اشكذر نيز به‌صورت وقف اداره مى‌شده، و عايدات حاصل از آنها به مصرف درماندگان و نيازمندان مى‌رسيده است .
اشكذر در اواسط نيمة نخست سدة حاضر قصبة مركز بخش اشكذرِ شهرستان يزد به‌شمار مى‌آمده، و 2943نفر جمعيت داشته است . در نخستين سرشماري عمومى جمعيت كشور در 1335ش، جمعيت شهر اشكذر 2220برآورد شده است . سرشماري هاي مربوط به سالهاي 1355 و 1365ش جمعيت شهر را به ترتيب 1776و 9637نفر گزارش كرده‌اند و آخرين سرشماري جمعيت در 1370ش، گوياي جمعيتى معادل با 10558نفر (2236خانوار) در شهر اشكذر است. بدين‌سان درصد رشد جمعيت بين سالهاي 1355 تا 1365ش، 1/5% و بين سالهاي 1365 تا 1370ش 9/2% بوده است. جمعيت فعلى شهر در مساحتى بالغ بر 1/18 کیلومتر مربع به سر مى‌برند. آمار موجود نشان مى‌دهد كه در ميان افراد 6 ساله و بالاتر ساكن در اشكذر 4/67% با سواد بوده‌اند كه اين نسبت در بين مردان 6/74% و در بين زنان 3/59% بوده است.
ساكنان شهر در گروههاي عمدة زير داراي فعاليت اقتصادي هستند: 8/17% در كشاورزي و دامپروري و 9/23% در صنعت، 8/23% در ساختمان و بقيه در ساير گروههاي عمده اشتغال داشته‌اند. در كنار فعاليتهاي عمدة اقتصادي، صنايع‌دستى از قبيل فرش‌بافى، زيلو بافى، پارچه‌بافى و يك كارخانة جوراب‌بافى در اين شهر داير است .
براساس آخرين سرشماري عمومى نفوس و مسكن شهرستان يزد از خانوارهاي معمولى ساكن اين شهر، 6/97% از برق و 7/96% از آب لوله‌كشى و 7% از تلفن در محل سكونت خود استفاده مى‌كنند. آب آشاميدنى 8/97% از خانوارهاي شهر از مخزن عمومى تأمين مى‌شود. سوخت عمدة مصرفى براي پخت و پز در 8/88% از خانوارهاي معمولى ساكن، گاز و در 3/7% نفت سفيد بوده است. سوخت عمدة مصرفى براي ايجاد گرما در محل زندگى 5/95% از خانوارها نيز نفت سفيد بوده است.
آثار كهن برجاي مانده در اشكذر از اين قرار است: يك آسياب كهن كه سقف آن گنبدي شكل است و براي ساخت آن از آجر استفاده شده، و سقف‌بندي و آجركاري و نقشهاي‌هندسى آن‌درخور توجه‌است؛ مسجد جامع اشكذر كه مربوط به سدة 9ق است؛ ويرانه‌هاي اسفنجرد و يك قلعة كهن كه گفته مى‌شود قدمت آن به هزار سال پيش مى‌رسد.