تفت منطقه‌اي باستاني با پيشينه‌اي بلند مدت است. اين شهر از هر لحاظ با يزد پيوند تاريخي داشته و نامش هميشه با آن، همراه بوده‌است.
متأسفانه در مورد شهرستان تفت سوابق تاريخي موجود، نمي‌تواند قدمت واقعي آن را معلوم كند. هر چند رد پاي تاريخ و ماقبل تاريخ در گوشه به گوشه اين شهرستان قابل مشاهده‌است، از جمله نقاشيهاي حك شده بر كوه ارنان در ناحيه پشتكوه كه سابقه آن را باستان شناسان حتي به دوازده هزار سال قبل نسبت داده‌اند، يا اسامي مانند روستاي توران پشت كه بنياد آن را به توران دخت ساساني نسبت داده‌اند، چنين قدمتي را مسلم مي‌دارد. به هر صورت قدر مسلم اين است كه (موقعيت منطقه و كشفيات تاريخي آن نيز همين موضوع را اثبات مي‌نمايد) منطقه عمومي تفت از زمان قبل از اسلام وجود داشته و به تعبير عبدالحسين آيتي نوسينده كتاب تاريخ يزد (آتشكده يزدان)، يزد بدون تفت هيچگاه وجود نداشته‌است.
واژه تفت، در اوستا «تفته» به معنی «گرم شده» است. مردم تفت بر این باورند که به دو دلیل این شهر، یکی به دلیل که هر دو مورد درست بوده و کاربرد دارند. در دیگر فرهنگ‌ها تفت به معنی قهر و غضب، خرام و خرامان، گیاه دارویی که خوردن بیخ آن مانند تاتوله جنون آورد، نیز آمده‌است. شهر تفت را، که زادگاه علامه تفتازانی است، به دلیل وجود چشمه «نصیری» در پای «چنار سرده»، «تفت نصیری» نیز نامیده‌اند.
تفت، در فرهنگ معین به معنی گرم شدن، حرارت، گرم یا به معنای سبدی چوبین که در آن میوه جای دهند، آمده‌است. نام تفت در منابع تاریخی و عرفانی از قرن نهم هجری به بعد همراه با نام شاه نعمت‌الله ولی آورده شده‌است. در برخی منابع این شهر به دراز شهر معروف است، زیرا تمام خانه‌ها و ساختمانهای آن اطراف یک خیابان طولانی واقع شده‌است و یک رودخانه در طول شهر وجود دارد که سالهاست مردم منتظر دیدن ذره‌ای آب در آن رودخانهٔ خشکیده هستند.
کلمه تفت در غالب کتب لغت به مفهوم: گرم، گرمی، با حرارات، تند، تیز، با شتاب و ... آمده‌است. در کتاب غیاث الغات چاپ هند در مورد واژه تفت آمده‌است: « نام جائی از مضافات یزد و سبدی است که برای نهادن گل و میوه سازند».
با توجه به شرایط جغرافیایی این شهر می‌توان گفت: معنای اخیر به نظر می‌رسد با موقعیت شهر تفت همخوانی بیشتری دارد در فرهنگ دهخدا نیز با مفهومی مشابه آورده شده‌است (سبدی مدور و کم عمق که از ترکه یا برگ سازند و میوه در آن نهاده و سر آن نیز بر ترکه تر برگدار بافته و محکم کنند). در فرهنگ معین مفهوم اخیر به این صورت آمده‌است: «سبد چوبینی که در آن میوه جا دهند». نام چهار محلّه از محلّات تفت شامل: باغ گلابدان، باغ گلستان، باغ خندان، باغ مورتین که با پیشوند باغ شروع می‌شود و محلّات راحت آباد و حوض بلبل نیز مؤیّد مفهوم سبد گل و سبد میوه هستند.
موقعیت شهرستان
شهرستان تفت با وسعت ۵۸۴۶ کیلومتر مربع معادل ۸۶/۷ درصد وسعت استان یزد، در فاصلهٔ ۲۰ کیلومتری مرکز استان یزد در مسیر جادهٔ یزد- شیراز قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا ۱۵۸۰ متر و متوسط بارندگی آن در سال ۱۸۶ میلیمتر می‌باشد. بر اساس جدید ترین تقسیمات کشوری دارای دو بخش، دو شهر و ۱۰ دهستان (پیشکوه، شیرکوه، نصرآباد، علی آباد، دهشیر، بنادکوک، سخوید، زردین، کهدوییه و گاریزات) است. شهرستان تفت دارای ۱۴۴۴ آبادی است که ۳۳۶ روستای آن دارای سکنه و ۱۱۰۸ آبادی خالی از سکنه می‌باشند.
اقلیم شناسی
از نظر شرایط اقلیمی و کلیماتولوژی، اقلیم شهرستان تفت نیمه خشک و کوهستانی بوده و دارای چهار فصل مشخص است. آب و هوای شهرستان تفت نیمه بیابانی است، که به دلیل قرار گرفتن در دامنه شیرکوه نسبت به یزد، دارای تابستانهای ملایم تر و بارندگی بیشتری است. بیشترین درجه حرارت، در تابستان ۳۴ و کمترین آن در زمستان ۱۲ درجه سانتی‌گراد است. رطوبت در تابستان ۱۵ درصد و در زمستان ۳۰ درصد بوده و میانگین بارندگی سالیانه برف ۷۰ سانتی‌متر و باران تا ۶۰ سانتی‌متر است. شرایط اقلیمی حاکم بر شهرستان تفت به علت وجود عوارض طبیعی گوناگون، متفاوت است. از یک طرف وجود ارتفاعات شیرکوه و از طرف دیگر مجاورت با کویر ابرکوه، شرایط متفاوتی را ایجاد نموده‌است. هر چند منطقه در قلمرو آب و هوای معتدله گرم فوق مداری قرار گرفته، اما وجود ارتفاعات بالای شیرکوه، بارندگی آن را نسبت به استان کویری یزد در وضعیت کاملاً متفاوتی قرار داده‌است. شیرکوه و دامنه‌های آن در روستاهای کوهپایه‌ای واقع در بخش نیر از مهمترین حوزه‌های باران خیز استان است، هر چه از ارتفاعات فاصله بگیریم میزان بارندگی کاهش می‌یابد، به طوریکه از ارتفاعات تا دامنه‌ها و از دامنه‌ها تا کوهپایه‌ها و سرانجام دشتها میزان بارندگی کمتر گشته و در مجاورت کویرها و کفه‌های کویری ابرکوه به حداقل می‌رسد. قلل و ارتفاعات بالای منطقه و به خصوص شیرکوه، محل ریزش برف بوده و در زمستان تشکیل برفخانه کوچکی را می‌دهند که بعضاً آثار آن تا بهار نیز باقی است. میزان نزولات در ارتفاعات ۳۰۰ تا ۳۵۰ میلیمتر و در دامنه‌ها به ۲۵۰ میلیمتر می‌رسد. بیشترین نزولات جوی در زمستان و کمترین آن در مهر ماه است. غالباً جهت باد در فصل گرم از شمال و شمال شرقی و در فصل سرد از جنوب و جنوب غربی است.
مشخه‌های جمعیتی
جمعیت شهرستان تفت به جز دههٔ اوّل انقلاب (۱۳۶۵ - ۱۳۵۵) که رشد داشته‌است در ۲۰ سال اخیر با رشد منفی رو به رو بوده‌است و از ۶۶۸۴۰ نفر در سال ۱۳۶۵ به ۴۷۲۶۰ نفر در سال ۱۳۸۵ کاهش یافته‌است. ۳۶ در صد از این جمعیت در شهرها و ۶۴ درصد در روستاها سکونت دارند. البته ناگفته نماند از سال ۱۳۸۰ تا کنون، به دلیل افتتاح چند مرکز آموزش عالی و رونق اقتصادی، شهر تفت مهاجر پذیر شده‌است. جمعیّت بومی این شهرستان از نظر مذهبی، شیعه و زردشتی هستند ولی در سه دههٔ اخیر، مهاجرین افغانی و معاودین عراقی که بیشتر از پیروان اهل سنّت هستند، جمعیّت نسبتاً تأثیر پذیری را تشکیل داده‌اند. آمار غیر رسمی ولی نزدیک به واقعیّت، تعداد مهاجرین افغانی را در سالهای اوّل انقلاب ۲۷۰۰ نفر و معاودین عراقی را در دههٔ ۱۳۵۰ حدود ۸۰۰ نفر نشان می‌دهد که اکثراً از کردهای ایرانی و عراقی به تفت و توابع آن تبعید شدند ولی پس از مدّت کوتاهی اکثریّت آنان مراجعت نمودند و حدود ۲۵۰ نفر از آنان برای مدّت قابل توجّهی در تفت ساکن بودند. در حال حاضر کمتر از ۱۰۰ نفر از معاودین عراقی در تفت سکونت دارند. در کنار افاغنه و معاودین عراقی تعدادی از هموطنان جنگ زده از شهرهای جنوبی کشور (آبادان، اهواز و خرمشهر) به این شهر آمده و رحل اقامت افکنده‌اند. مهاجرت به هند و پاکستان نیز یکی از مشخّصه‌های جمعیّتی مردم این شهر است که تأثیر و تأثّر فرهنگی، اجتماعی خاصّ خود را داشته‌است. این پدیده سابقه‌ای بالغ بر صد سال دارد. اگه چه اوّلین تفتی‌های مهاجر، به انگیزهٔ اشتغال و تجارت به هند و پاکستان رفته‌اند ولی به تدریج عوامل دیگری از قبیل ادامه تحصیل و ازدواج هم مزید بر علّت شده‌است. در حال حاضر تعداد قابل توجّهی از اهالی تفت در کشور هند و پاکستان سکونت دائمی داشته و مشاغل و مناصب مختلفی را برعهده دارند.
نمونه‌هایی از نفوذ فرهنگ هند و پاکستان بر فرهنگ مردم تفت:
۱- به کار بردن تعدادی از واژه‌های هندی در گویش محلّی تفت مانند: اورجین، چپر، تِلی و ....
۲- رواج چند نوع از خوراکی‌های هندی و کاربرد ادویه هندی در رژیم غذایی خانواده‌ها مانند: اَچار ( نوعی ترشی)، کیمه، دال چاول و ...
۳- استعمال بعضی القاب و اسامی شخصی و خانوادگی که به صورت پیشوند یا پسوند به کار می‌رود مانند: هندی، پِکارد، چَشتَه و ....
۴- رواج انواع پوشاک به ویژه زنانه، و برخی از لوازم خانگی در زندگی مردم تفت.
عوارض طبیعی و پدیده‌های جغرافیایی
مهمترین و اصلی ترین ارتفاعات منطقه تفت شیرکوه با ارتفاع ۴۰۷۵ متر است که آن بلندترین نقطه استان یزد و به عبارتی بلندترین کوه یزد محسوب می‌گردد. تفت در دو قسمت انتهایی دره‌ای نسبتاً پهناور و سیلابی (در محل ، معروف به «رود تفت ») قرار دارد. شیب این دره از منتهی الیه جنوب غربی شهر تفت (در ارتفاع ۱۶۰۰ متری) به سمت شمال شرقی (ارتفاع در نزدیکی شهرک قدس : ۱۵۲۰ متر) کاهش می‌یابد. شهر تفت از شمال و شمال غربی با کوههای آقا اعلا و بِن چادر و از جنوب و جنوب غربی با کوههای تفت / تفته کوه و گلوبادام احاطه شده‌است.
شهرستان تفت را رشته کوههای متعدد احاطه نموده‌است، به گونه‌ای که می‌توان این شهرستان را ناحیه عمده کوهستانی استان به شمار آورد. دره‌های واقع در بین ارتفاعات، زیباترین، سرسبزترین و خوش آب و هوا ترین نواحی ییلاقی استان را به وجود آورده‌است. وضعیت ارتفاعات تفت به گونه‌ای است که از قدیم الایام تاکنون سه ناحیه مشخصی را به وجود آورده‌است که در گویش عمومی به نواحی پشتکوه، پیشکوه و میانکوه معروف گردیده‌است. البته در قسمتی از نواحی پشتکوه و میانکوه، شهرستان مهریز نیز سهیم می‌باشد. اما آنچه که به پیشکوه معروف گردیده‌است کلاً در شهرستان تفت قرار دارد.
ارتفاعات و مهمترین قلل در ارتفاعات ناحیه شمالی:
ارتفاعات ناحیه شمالی شهرستان، خط الرأسها و قلل نسبتاً مرتفعی را به وجود آورده‌است که دره سیلابی تفت را در جهت شمالی- جنوبی از دشت وسیع یزد-اردکان مجزا می‌سازد. مهمترین قلل این ارتفاعات از غرب به شرق به ترتیب عبارتند:
کوه تلخستان : ۲۹۲۰ متر
کوه قوچان ۲۸۹۶ متر
کوه مسجد ۳۱۳۳ متر
کوه زربند : ۳۰۹۹ متر
کوه باد آسمان : ۲۵۵۲ متر
کوه کاسه : ۱۶۰۶ متر (که در غرب جاده یزد به تفت قرار گرفته‌است)
کوه سنگ تراش: ۱۶۷۹ متر (که در شرق جاده مذکور واقع شده‌است)
ارتفاعات و مهمترین قلل ( قله‌ها) در ارتفاعات ناحیه جنوبی:
از بهم پیوستن این ارتفاعات، منحنی ای به طول تقریبی ۸۰ کیلومتر به وجود می‌آید که از غرب به شرق کشیده شده و تفت را از حوضه آبریز دشت یزد- اردکان جدا می‌سازد. حد جنوبی تفت نیز از اتصال خط الرأسها و جبال کم ارتفاعی به وجود می‌آید که ۷۵ کیلومتر ادامه داشته و قلل آن از شمال به غرب عبارتند از:
کوه چاه میل ۲۶۰۰ متر
کوه بازرگان ۲۴۴۷ متر
کوه چاه ریز ۲۴۰۰ متر
ارتفاعات و مهمترین قلل ( قله‌ها) در ارتفاعات حد شرقی:
در حد شرقی شهرستان تفت، قلل و خط الرأسهای بسیار مرتفعی قرار گرفته‌است که از بهم پیوستن آنها خط بسیار پرپیچ و خمی حاصل می‌گردد. قلل آن از ناحیه شمال به جنوب عبارتند از:
بخش غربی کوه بهروک - قله اصلی شیرکوه ۴۰۶۰ متر
کوه برفخانه ۳۹۹۰ متر
کوه لاخسه ۳۸۷۳ متر
و...
حد غربی شهرستان تفت، حد شرقی کویر پهناور اصفهان- ابرکوه- سعید آباد می‌باشد که با گسل بسیار بزرگی با امتداد شمال غربی، جنوب شرقی مشخص می‌گردد.
اراضی واقع در بین ارتفاعات این شهرستان اغلب به صورت دره‌های بزرگ و کوچک، مناطق مسکونی و آبادیهای شهرستان تفت را تشکیل می‌دهد که دره سیل گیرتفت و مناطق علی آباد، نصر آباد، سانیج و ناحیه وسیع پشتکوه (واقع در حد واسط ارتفاعات کم عرض جنوبی و ارتفاعات شیرکوه) از آن جمله‌اند.
جاذبه‌های طبیعی (ارتفاعات)
۱- کوه عقاب (عقاب کوه)
یکی از دیدنی‌های تفت، کوه عقاب (عقاب کوه) است. در نزدیکی شهرستان تفت و در فاصله ۳۰ کیلومتری محور یزد به شیراز، کوه نسبتا مرتفع و منفردی قرار گرفته که تصویری شبیه به یک عقاب نشسته را تداعی می‌کند.
۲- کوه تاریخی ارنان تفت
کوه تاریخی ارنان شهرستان تفت یزد که به عنوان نخستین کوه استان در سال ۷۸در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، از جمله جاذبه‌های تاریخی و طبیعی به شمار می‌رود.
کوه ارنان در فاصله یکصد کیلومتری مرکز یزد قرار دارد و ارتفاع آن از دامنه ۸۴۰ متر و محیط آن ۲۵کیلومتر است.سنگهای این کوه از جنس آهکی و گچی و از رسوبات دوران سوم زمین شناسی است. پوشش گیاهی آن بسیار متنوع ، متراکم و فشرده بوده و منبع تغذیه مناسبی برای حیوانات علف خوار و گوشتخوار است.در بررسی بعمل آمده از این کوه، ۲۷ قطعه سنگ به ابعاد مختلف که بر روی آنها نگاره‌هایی حک شده کشف شده‌است.
این نقوش شامل انواع مختلف بز کوهی،آهو،پرندگان، انسانهای سوار بر اسب ، الاغ و استر و تیر و کمان به دست و همچنین انسان برهنه نیزه به دست و گرز به دست است.
در انبوه این نگاره‌ها دو مورد نگارش با خطوط اسلامی وجود دارد که در یکی عبارت «بسم الله الرحمن الرحیم» و در دیگری دو نام «محمد» و «محمود» نقش بسته‌است. این نگاره‌ها در سال ۱۳۶۷ کشف شده‌است.
دورترین تاریخی که می‌توان برای این نگاره‌ها تصور کرد عصر آهن یعنی ۱۵۰۰ سال قبل از میلاد است. اثر تاریخی سنگ نبشته‌ها و نقوش روی سنگ روستای«دره گازه» تفت نیز که در سال ۷۹ درفهرست آثارملی به ثبت رسید از دیگر آثار چشم نواز این منطقه‌است.در این منطقه، نقوش حیوانی و آیات قرآنی بر روی تعدادی از صخره‌های رسوبی حجاری شده‌است.
صنعت (صنایع) شهرستان تفت:
شهرستان تفت به علت دارا بودن مناسب ترین شرایط آب و هوایی و منابع آب، شهرستانی کشاورزی و مناسب برای فعالیتهای کشاورزی و دامپروری محسوب می‌گردد، اما به علت نزدیکی به مرکز استان و استقبال سرمایه گذاران برای سرمایه گذاری در کانونهای نزدیک به مراکز عمده جمعیت و محورهای حمل و نقل جاده‌ای ریلی و هوائی، در سالهای اخیر این شهرستان در کانون توجهات سرمایه گذاران بخش صنعت قرار گرفته و واحدهای صنعتی در آن (بویژه در محور یزد - تفت) مورد استقبال واقع شده‌است.
صنایع فلزی، فرش ماشینی، کاشی و سرامیک، تولید مواد غذائی و دیگر صنایع بزرگ و کوچک در این شهرستان وجود دارد و فضاهای صنعتی در آن در حال گسترش می‌باشد. تا سال ۱۳۸۱ تعداد ۴۹۹ کارگاه صنعتی در نقاط مختلف این شهرستان در حال فعالیت بوده‌است.
معدن (معادن) شهرستان تفت:
مهم ترین صنایع دستی این منطقه را گیوه‌دوزی و قالی‌بافی تشکیل می‌دهد که توسط زنان و دختران در داخل کارگاه‌ها و یا در منازل مسکونی انجام می‌گیرد.
شهرستان تفت همچنین به خاطر دارا بودن معادن غنی انواع سنگهای ساختمانی بویژه سنگهای چینی، مرمر و مرمریت یکی از فعالترین کانونهای صنایع سنگهای ساختمانی به شمار می‌رود.
آثار تاریخی تفت:
۱-کوه اِرْنان
۲-آسیاب آبی
۳-مسجد شاه ولی
۴-قدمگاه اسلامیه (فراشاه)
۵-حسینه شاه ولی
۶-قلعه اسلامیه
۷-بازار تفت
۸-آسیاب آبی اسلامیه
۹-قدمگاه مرتضی علی (ع)
۱۰-غار اسلامیه
۱۱-مسجد شوده
۱۲-باغ علی نقی خان تفت
۱۳-باغ گلشن تفت
۱۴-چشمه تامهر
۱۵-قلعه شوّاز
۱۶-بقعه شیخ علی بلیمان- بیداخوید
۱۷-چنار قدیمی (اسلامیه)
۱۸-خانه‌های قدیمی
۱۹-مسجد جامع بیداخوید
۲۰-کاروانسرای دهشیر
۲۱-بقعه شیخ جنید توران پشت
۲۲-آب انبار کوهستانی (جادهٔ ده بالا)
۲۳-آب انبار برالسویّه
۲۴-مسجد جامع اسلامیه
۲۵-مسجد جامع طزرجان
۲۶-مسجد جامع ندوشن
۲۷-قلعه ندوشن