شهر بيرجَند مرکز استان خراسان جنوبي و مرکز شهرستان بيرجند در شرق ايران است. اين شهر در سال 1385، تعداد 157,848 نفر جمعيت داشته‌است.
شهر بيرجند، اولين شهر در ايران است که داراي سازمان آبرساني بوده و بنگاه آبلوله بيرجند به عنوان اولين سازمان آبرساني ايران شناخته مي‌شود.اين شهر همچنين دومين شهري در ايران است که در سال 1302 و پيش از تهران ، از لوله‌کشي آب شهري برخوردار گرديد.
مدرسه شوکتيه اين شهر، سومين مدرسه آموزش به سبک جديد، بعد از دارالفنون و رشديه تبريز است. به علت موقعيت سياسي و استراتژيک شهر بيرجند، سومين فرودگاه کشور در سال 1312 پس از قلعه مرغي و بوشهر، در اين شهر ساخته شد و تا پيش از جنگ جهاني دوم ، دو کنسولگري انگلستان و روسيه در بيرجند، مشغول فعاليت بوده‌اند.
نام
نام اصلي اين شهر، بيرجند است که به صورت‌هاي برجند، برجن، برکن و بيرگند نيز در نوشته آمده‌است.
پنج وجه تسميه براي بيرجند بيان شده‌است.
بيرجند يعني نصف شهر/نيم شهر
بيرجند يعني شهر بلند
بيرجند يعني شهر چاه
بيرجند يعني شهر طوفان
بيرجند يعني برزن
آقاي رجبعلي لباف خانيکي در مقاله خود تحت عنوان "تأملي در نام بيرجند"، بيرجند را مرکب از دو جزء "بير" و "جند" ميداند. "بير" در پارسي باستان به معاني رعد و برق، صاعقه و طوفان و "جند" که معرّب "کند" است به زبان فرارودي به معني مکان و شهر آمده‌است. با توجه به نامهاي مناطق و شهرها در خراسان بزرگ ، مانند تاشکند، خجند، سمرقند و ...، اين وجه تسميه درست تر به نظر مي‌رسد.
تاريخ
پيش از اسلام
علاوه بر نام بيرجند که ساختار آن برگرفته از زبان پهلوي بوده و به دوران پيش از اسلام باز مي‌گردد، بنا به روايتي ، بيرجند، احتمالاً در اواخر حکومت ساسانيان و توسط زرتشتيان يزدي و کرماني به عنوان منزلگاهي در حاشيه کوير و در مسير عبور از کوير به سمت شمال خراسان بزرگ و ماوراءالنهر بنا شده‌است .
اشعار حکيم نزاري، وجود محله‌اي در بافت قديمي شهر، کاوشهاي به عمل آمده از قلاع دختر در "بند دره" و "قلعه دره"، و نيز کتيبه بهدست آمده از کال جنگال در روستاي ريچ از توابع خوسف، "تخته سنگ لاخ مزار" واقع در روستاي کوچ ، سنگ نگاره و کتيبههاي پهلوي اشکاني در دره "استاد تنگل"، حکايت از قدمت چند هزار ساله بيرجند دارد.
همچنين علاوه بر وجود گورستانهاي زرتشتي‌ها در اغلب روستاها و نيز وجود آتشکده‌هاي سفلي و عليا .که دال بر قدمت تاريخي اين منطقه‌است، نام برخي از روستاهاي اطراف شهر بيرجند داراي ريشه پهلوي و اساطيري هستند، مانند: گيو، سهراب، ماژان، سلم آباد، درخش، خراشاد، رودک، دستجرد، چاج، چهکند، جمشيدآباد و ...
پس از اسلام
قديمي ترين اثر درون شهري بيرجند، مسجد جامع آن است که در سال 750 هجري قمري بنا شده‌است.
احتمالا ياقوت حموي اولين جغرافيداني است که از «پيرجند» به عنوان يکي از شهرهاي منطقه قهستان ياد کرده‌است. حمدالله مستوفي «بيرجند» را از شانزده ولايت قهستان و مرکز ولايتي با توابعي چند دانسته که در آن مقدار فراواني زعفران, انگور, ميوه و اندکي غله به دست مي‌آمده‌است.
زين العابدين شيرواني, بيرجند را قصبه‌اي شهر مانند از توابع خراسان و دارالملک قهستان معرفي کرده و افزوده‌است که قريب به چهار هزار خانه دارد. آب بيرجند از کاريز تأمين مي‌شود و مردمش همگي شيعه اند. اعتمادالسلطنه نيز آن را از قراي قهستان دانسته‌است. برخي بيرجند را به علت کوچکي آن «برکند» ثبت کرده‌اند بر به معناي «نصف» و کند به معناي «شهر» در مجموع به مفهوم قصبه.
بيرجند در قديم چند بار به علت زلزله ويران شده‌است. در فرهنگ عامه بيرجند، داستانهاي بسياري درباره ويراني بيرجند در يک زلزله عظيم و سکونت دسته‌اي از کولي‌‌هاي چادرنشين در آن، نقل شده‌است. اين شهر از عهد صفويه که خانواده اميريه در آنجا امارت يافتند رو به اعتبار گذاشته‌است.
گويش بيرجندي
گويش يا لهجه بيرجندي از گويشهاي فارسي نو است که مانند گويشهاي ديگر به نسبت زبان رسمي کمتر تحول پذيرفته و از اينرو بسياري از ويژگي‌هاي فارسي کهن را نگه داشته‌است. محمود رفيعي در مقدمه واژه‌نامه گويش بيرجند مي‌نويسد که چون بيرجند در نزديکي کوير و در منطقه‌اي کوهستاني واقع شده، در گذر تاريخ کمتر مورد تاخت و تاز و هجوم قرار گرفته و در نتيجه گويش آن نيز پاکيزه و دست نخورده باقي مانده‌است.
آموزش و فرهنگ
مراکز علمي و فرهنگي جديد از مدارس علميه نشأت گرفته اند و در اين ميان اهميت مدرسه معصوميه که سابقه بيش از هزار سال دارد و محل تحصيل اغلب مشاهير بيرجند بوده قابل ذکر است. هم اکنون در شهرستان بيرجند پنج مدرسه علميه با ظرفيت 200 نفر طلبه و بيش از 700 مرکز آموزشي وابسته به آموزش و پرورش به فعاليت مشغولند.
مدارس جديد در شهرستان بيرجند زودتر از ساير نقاط کشور تأسيس شد. مدرسه شوکتيه در سال 1284 خورشيدي پس از تأسيس دارالفنون تهران و رشديه تبريز , به همت امير شوکت‌الملک علم, حکمران وقت در بيرجند تأسيس شد و به دنبال آن , دبيرستان شوکتيه و مدارس خضري دشت بياض, نهبندان، سربيشه، خوسف و دبستان دخترانه شوکتي افتتاح گرديد. آموزش و پرورش بيرجند هم اينک با بيش از 90 سال عمر با برکت بيش از يکصدهزار نفر دانش آموز را تحت تعليم و تربيت دارد. وجود 4 اداره مستقل آموزش و پرورش در شهرستان بيرجند با بيش از 7000 نفر پرسنل، مرکز آموزش عالي فرهنگيان، مراکز تعليم و تربيت، پژوهشکده معلم و... آموزش و پرورش اين شهرستان را به قويترين آموزش و پرورش استان خراسان (پس از مشهد) تبديل کرده بود.
آموزش عالي
بيرجند به عنوان قطب دانشگاهي شرق کشور از امکانات آموزش عالي خوبي برخوردار است. در 1354 شمسي, در مجموعه موقوفات علم , موسسه آموزش عالي بيرجند تأسيس شد و در 1356 شمسي با پذيرش 120 دانشجو در رشته‌هاي رياضي, فيزيک و شيمي, کار خود را آغاز کرد و اکنون به نام رسمي دانشگاه بيرجند شناخته مي‌شود.
جاذبه‌هاي گردشگري
علاوه بر جاذبه‌هاي گردشگري موجود در سطح شهرستان بيرجند، آثار تاريخي و مکانهاي تفريحي نيز در داخل در محدوده شهري بيرجند وجود دارد.
تاريخي
آب انبار‌ها
بند دره يکي از جاذبه‌هاي گردشگري بيرجندآرامگاه حکيم نزاري
ارگ کلاه فرنگي
بند دره
بند عمرشاه
عمارت اکبريه
قلعه بيرجند
کنسولگري انگليس (باغ منظريه)
مدرسه شوکتيه
مدرسه معصوميه
مصلي بيرجند
يخدان رحيم آباد
تفريحي
آبنماي موزيکال
پارک آزادي
پارک توحيد
پارک صيادشيرازي
موزه بيرجند