كليساي سن استپانوس
( شهر : جلفا )

کلیسای سن استپانوس یا سنت استپانوس بعد از قره‌کلیسا در آذربایجان غربی، مهمترین کلیسای ارامنه کشور است. این بنا در استان آذربایجان شرقی در ۱۷ کیلومتری غرب شهر جلفا و در فاصله ۳ کیلومترى کرانه جنوبی رودخانه ارس در محلی به نام قزل وانک (صومعه سرخ) واقع شده است. این کلیسا در سده نهم میلادی ساخته شده است ولی بعلت زلزله دچار آسیب‌های جدی شده بود که در دوران صفویه مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
کلیه محوطه کلیسا در قلب کوهها و در میان طبیعت سبز منطقه مرزی جلفا و جمهوری آذربایجان قرار گرفته است.
این کلیسا مورد احترام تمام مسیحیان و تقریبا تمامی ادیان است اما در واقع به شاخه مسیحیان گریگوری که ساکن ارمنستان هستند تعلق دارد. در یک روز از سال هزاران نفر از ارمنیان در این نقطه گردهم می‌آیند تا ضمن زیارت، مراسم و مناسک خاص خود را به‌جای آورند.
نام بنا:
سنت استپانوس برگرفته شده از نام استپانوس ( یا همان استفان در زبان ارمنی) شهید اول راه مسیحیت است و در اغلب کشورهای جهان کلیساهای متعددی با همین نام وجود دارد. علاوه برآن به دلیل قرارگرفتن کلیسا در روستاى «دره شام» به‌این نام نیز خوانده مى شود. همچنین به دلیل متروکه بودن محل، به خارابا کلیسا یا «خارابا کلیسا» نیز شهرت دارد.
سنت استپانوس یا سنت استفان اولین شهید راه مسیحیت است که در ۲۶ دسامبر سال ۳۶ میلادی در اورشلیم توسط یهودیان سنگسار شد.
تاریخ و سبک معماری:
درباره تاریخ بناى کلیسا، اظهارات گوناگونى ابراز شده‌است. عده‌اى آن را از بناهاى اوائل مسیحیت، مى دانند برخى چون تاورنیه بناى آن را به دوره صفویه نسبت مى‌دهند. در حالى که شیوه معمارى بنا، مصالح ساختمانى و تزئینات مفصل و زیباى آن مؤید این مطلب است که کلیسا همانند و هم زمان با کلیساهائى چون طاطائوس در بین قرن چهارم تا ششم هجرى (دهم تا دوازدهم میلادى) ساخته شده است و سبک معمارى آن تلفیقى از شیوه هاى مختلف معمارى اورارتو، اشکانى و رومى است که بعد از به وجود آمدن بناهای شگرف سنتاچمیادیزین، طاطائوس و آختامار و سنت استپانوس به شیوه معماری ارمنی شهرت یافت.
مشخصات بنا:
این کلیسا در محوطه‌ای محصور از درختان و دره سرسبزی واقع شده و حصار سنگی که بنا را احاطه نموده بارویی است بلند با هفت برج نگهبانی و پنج پشت استوانه‌ای سنگی مانند دژهای مستحکم دوره ساسانی و قرون اولیه اسلام. دروازه این بارو در وسط دیوار غربی تعبیه شده و دارای دری چوبی وآهن کوبی شده است. در پایه‌های طرفین و طاق جناغی آن سنگ تراش با حجاری‌های ظریف به‌کار رفته و نقش برجسته‌ای از مریم و کودکی عیسی در پیشانی طاقنمای آن به‌چشم می‌خورد. این کلیسا دارای سه ساختمان اصلی و مشخص و همچنین قسمتهای فرعی مختلفی است. سه قسمت اصلی عبارتند ار: نماز خانه اصلی، اجاق دانیال، برج ناقوس.
نمازخانه اصلی:
نمازخانه در زمینى به ابعاد ۱۶ در ۲۱ متر بنا شده است. در ورودى منبت‌کارى با تزئینات بسیار زیباى آن در وسط ضلع غربى تعبیه شده و از آثار نفیس اوایل دوره قاجاریه و احتمالاَ زمان عباس میرزا السلطنه فرزند فتحعلی‌شاه به‌شماره مى‌آید. حجارى پایه‌ها و طاق‌نماها و نیم‌ستون‌ها و زنجیره‌هاى جوانب و مقرنس‌کارى‌ها و تزئینات طاق سردر به قدرى بدیع است که بى شک از شاهکارهاى هنر حجارى محسوب مى‌شود.
نقش برجسته‌هایى از حواریون و قدیسین و فرشتگان بر پیشانی طاق‌نماهاى اضلاع شانزده گانه گریوگنبد که در حقیقت پاطاق گنبد زیباى نمازخانه کلیسا محسوب مى شود مشاهده مى‌گردد، پوشش این گنبد به صورت هرمى با سبک خیارى سى و دو پهلوئى است که بر روى یک پلان ستاره شکل شانزده‌پر قرار دارد. داخل طاق‌نماهاى گریوگنبد یک در میان پنجره‌اى تعبیه شده که طاق هلالى تودر توئى دارد و بالاتر از پنجره، تصویر برجسته یکى از حواریون در داخل قابى چهار گوش نماى بیرونى آن را زینت مى‌دهد.
کتیبه‌اى از سنگ ماسه‌اى سرخ رنگ به‌خط نستعلیق بر بالاى در ورودى و زیر طاق مدخل کلیسا به‌چشم مى‌خورد که مورخ به سال ۱۲۴۵ هجرى قمرى مبنى بر خرید قریه دره شام جلفا توسط عباس میرزا ناب السلطنه فرزند فتحعلیشاه از مجبعلى بیگ نخجوانى به مبلغ سیصد تومان و وقف آن به کلیساى سنت استپانوس است.